Zabytkowy, Prawosławny Cmentarz Garnizonowy na stoku Cytadeli, powstał niedługo po erygowaniu poznańskiej parafii prawosławnej pw. św. Mikołaja. Cmentarz wchłonął niewielką kwaterę pruskiej nekropolii garnizonowej, w której pochowano jeńców duńskich, wziętych do niewoli podczas wojny z 1864 r., zmarłych w poznańskich lazaretach.

Jeńcy rosyjscy z okresu Wielkiej Wojny, spoczęli w jednej z kwater pruskiego cmentarza garnizonowego; pośród nich – gen. major Afanasij Siemionowicz Sajczuk (1858-1914). W 1930 r., staraniem Stowarzyszenia Rosjan w Poznaniu, poświęcono im pomnik-mauzoleum, uroczyście odsłonięty opodal nowej kwatery prawosławnej św. Mikołaja. Żołnierzy Rosji Sowieckiej, wziętych do niewoli podczas wojny polsko-bolszewickiej, chowano na niewielkim cmentarzu prawosławnym w Biedrusku.

Cerkiew przy ul. Marcelińskiej – w okresie międzywojennym pełniącą rolę kościoła garnizonowego – uroczyście poświęcił naczelny kapelan prawosławny Wojska Polskiego, ks. protoprezbiter Bazyli Martysz wiosną 1924 r. Proboszczem parafii został ks. protojerej Aleksander Bogaczew (1889-1946, mjr WP; nazwisko niekiedy podawane w formie rosyjskiej: Bogaczow). Do wybuchu II wojny światowej poznańska parafia prawosławna zaspokajała przede wszystkim duchowe potrzeby niewielkiej kolonii polskich przesiedleńców, do których okresowo dołączali poborowi z Kresów Wschodnich, powołani do służby w tutejszym garnizonie. Na przełomie drugiej i trzeciej dekady XX w. w mieście i jego okolicach osiadła pewna liczba „białych” emigrantów, przybyłych z Rosji Sowieckiej. Tę część wschodniej emigracji reprezentowali głównie „biali” Rosjanie, uciekający przed skutkami rewolucji bolszewickiej i będącej jej następstwem wojny domowej, oraz członkowie inteligencji ukraińskiej i dawni żołnierze atamana Symona Petlury. Tych skupiał lokalny oddział Ukraińskiego Komitetu Centralnego. Stosunkowo liczna była też reprezentacja Gruzinów służących w 15. Pułku Ułanów Poznańskich na stanowiskach kontraktowych.

W latach 20. XX w. okazją do spotkań prawosławnej diaspory poznańskiej były słynne jour fixe’y u księżnej Marii Ogińskiej przy dzisiejszej ul. Nowowiejskiego, czy Dni Kultury Rosyjskiej, organizowane w rocznicę urodzin Puszkina. Dekadę później miejscem gromadzącym poznańskie elity był salon prof. Walentyny Szaposznikow-Wiechowiczowej, rodem z Charkowa (małżonki Stanisława Wiechowicza). Integrację pogłębiała działalność chórów i bractwa cerkiewnego przy parafii św. Mikołaja, a także aktywność stowarzyszeń, prowadzących biblioteki oraz organizujących odczyty, akademie, bale i pielgrzymki.

Pośród znaczących mieszkańców Poznania, pochowanych na Prawosławnym Cmentarzu Garnizonowym, wymienić należy:

• Rosjan: gen. por. Izmaiła Władymirowicza Korostowetza (1863-1933, senator Cesarstwa Rosyjskiego, generał-gubernator Estlandii) oraz płk. Armii Rosyjskiej Wsiewołoda Kostomarowa (1869-1930).
• Ukraińców: gen. chor. Armii URL Włodzimierza Olszewskiego (Olszewśkyj Wołodymyr, 1873-1933; grób nie istnieje), gen. chor. Armii URL Sergiusza Kułżyńskiego (Kułżynśkyj Serhij, 1869-1937, szef hipodromu na Błoniach Grunwaldzkich; grób nie istnieje); płk. Efemija (Jeffama?, Jefrema?) Jabłońskiego (1872-1925; grób nie istnieje); płk. Porfirego Biłoszyńskiego (1863-1925; grób nie istnieje) oraz ppłk. Armii URL Włodzimierza Wasiliwa (Wasyliw Wołodymyr, 1893-1930).

Większość z ok. 70 grobów uległa zniszczeniu w czasie walk o Fort Winiary w 1945 r.; niewielką ich część zrekonstruowano po wojnie. W kwaterze I (prawosławnej, CP-I) odtworzono nagrobek jednego z Duńczyków. W kwaterze katolickiej (CP-II) zachowały się groby polskich rodzin wojskowych – przeniesiono je do tej części cmentarnego stoku po II wojnie światowej z likwidowanej wówczas części starogarnizonowej.

Cmentarz bywa porządkowany przed Radonicą przez członków Bractwa Młodzieży Prawosławnej oraz wolontariuszy z grupy społecznych opiekunów, do których w 2021 r. dołączyli uczący się i pracujący w Poznaniu Ukraińcy.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

POZOSTAŁE CMENTARZE NA STOKU POZNAŃSKIEJ CYTADELI

CMENTARZE DYZUNICKIEJ DIASPORY GRECKIEJ w Poznaniu (XVIII-XIX w.)

PRAWOSŁAWNY CMENTARZ WOJENNY w Biedrusku (1. poł. XX w.)

KWATERA PRAWOSŁAWNA na Miłostowie w Poznaniu (od poł. XX w.)

• S. Dudra, O. Kiec, Z dziejów prawosławia w Poznaniu, część I, [w:] „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, 2013, nr 12 (289), s. 14-17.
• S. Dudra, O. Kiec, Z dziejów prawosławia w Poznaniu, część II, [w:] „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”, 2014, nr 1 (290), s. 14-15.
• D. Kolbuszewska, Tajemnice cerkwi św. Mikołaja (rozmowa z Miłoszem Firlejem, dyrygentem chóru prawosławnej konkatedry w Poznaniu); www.kulturaupodstaw.pl z dnia 27.03.2015 r.
• P. Bojarski, „Biała” emigracja; Biuletyn Miejski via www.poznan.pl z dnia 15.05.2019 r.
• Parafia Prawosławna pw. św. Mikołaja Cudotwórcy w Poznaniu | Prawosławna Diecezja Łódzko-Poznańska | Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny.
• Poznański Szlak Forteczny.
• Międzynarodowe Stowarzyszenie Historyczno-Oświatowe, Dobroczynne i Obrony Praw Człowieka „Memoriał”.
• Fundacja Ośrodka KARTA.
• Ukraińskie Towarzystwo Historyczne w Polsce.
• Żywi w Naszej Pamięci. (Ukraińska) Wirtualna Nekropolia.
• „Przegląd Polsko-Jugosłowiański. Miesięcznik poświęcony sprawom zbliżenia kulturalnego i gospodarczego obu narodów”, 1934-1939 (organ Stow. Polsko-Jugosłowiańskiego w Poznaniu); dostęp: WBC.
• T. J. Lis, Wybrane polsko-jugosłowiańskie organizacje w okresie międzywojennym, [w:] „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, LVI (1), s. 69-92. Dostęp: rcin.org.pl.