Ewangelicki cmentarz parafii Chrystusa przy ul. Albańskiej, Ostrobramskiej i Węglowej
niem. Christus-Kirchhof
Obecnie: park Górczyński
Cmentarz założono na początku XX w.; w części nadziemnej zlikwidowany pod koniec lat 40. XX w.
Górczyn | Święty Łazarz | parafia rzymskokatolicka pw. św. Anny | Klub Sportowy Admira Poznań
Cmentarz założony pod koniec pierwszej dekady XX w. przez łazarsko-górczyńską parafię ewangelicko-unijną, funkcjonującą przy kościele Chrystusa (niem. Christuskirchhof, ob. kościół rzymskokatolicki pw. św. Anny). Spoczął na nim duszpasterz i organizator tej protestanckiej wspólnoty, uznany kaznodzieja i misjonarz, pastor Markus Herzka (zm. 1920 r.).
Nekropolię otwarto po kilkuletnich negocjacjach parafii z wojskiem. Powstała w strefie fortecznej, przy Szosie Okrężnej, opodal torów kolei marchijskiej, gdzie obowiązywały rygorystyczne przepisy budowlane. Według Władysława Marcińca kwatery cmentarne uchodziły powszechnie za jedne z najładniej rozplanowanych i urządzonych w Poznaniu. Na obszarze cmentarza rosły ówczesne „osobliwości dendrologiczne”, m.in. rzadkie odmiany jarzębu, brzozy, jodły, oliwnika, żywotnika czy świdośliwy.
W okresie międzywojennym ewangelicko-unijna parafia Chrystusa zezwalała na pochówek na swoim cmentarzu polskich socjalistów i komunistów oraz „odszczepieńców od wiary katolickiej” i „członków bezbożniczej komuny” – ateistów z poznańskiego koła Polskiego Związku Myśli Wolnej. W tym samym czasie przy południowo-wschodnim krańcu nekropolii (pomiędzy dzisiejszymi ul. Ostrobramską a ul. Zgoda) planowano założenie cmentarza rzymskokatolickiego dla wiernych nowo utworzonej parafii pw. Świętego Krzyża na Górczynie. Zamiarów tych nie zrealizowano.
W styczniu 1945 r. pułki piechoty Armii Czerwonej otoczyły i po zaciętej walce wybiły okrążonych na cmentarzu żołnierzy niemieckich.
Po II wojnie światowej na obszarze nekropolii dokonano częściowych ekshumacji – na Miłostowo (do kwatery ewangelickiej) przeniesiono wybrane groby, m.in. posła na Sejm RP Antoniego Ciszaka (1881-1935) oraz zasłużonego działacza ruchu robotniczego, Franciszka Stróżyńskiego (1890-1936). W dawnym, wyremontowanym ogrodnictwie cmentarnym urządzono szkółkę i siedzibę Oddziału Zieleni i Ogrodów Miejskich (a dokładnie tzw. Oddział Dekoracyjny).
We wrześniu 1945 r., już po splantowaniu nagrobków, działacze klubu sportowego Admira próbowali przejąć pocmentarny grunt i założyć tam boisko, jednak władze miasta wyraziły zdecydowany sprzeciw, planując urządzenie parku miejskiego (temat powrócił w 1947 r., w obliczu obojętności władz na deklarowane na łamach prasy potrzeby mieszkańców). W latach 50. XX w. teren przekształcono w Park Górczyński, zachowując cmentarny układ alej. Ogrodowo-parkowy charakter dawnej nekropolii podkreślają szpalery platanów, lip i klonów wskazujące drogę do pobliskiego osiedla domków jednorodzinnych oraz budynku szkoły. Dom zarządcy cmentarza został oddany na potrzeby ogrodnictwa.
W 2008 r. teren przeszedł na własność poznańskiej parafii ewangelicko-augsburskiej. Ta jednak, nie mają środków na uporządkowanie i aranżację parku, użyczyła go Miastu Poznań. W latach 2016-2017 przeprowadzono rewaloryzację zaniedbanego parku, którą sfinansowano z Poznańskiego Budżetu Obywatelskiego oraz z pieniędzy Rady Osiedla Górczyn; zarządzający parkiem ZZM zlecił wykonanie nowych ścieżek, odmłodzenie krzewów oraz wymianę infrastruktury rekreacyjnej. Wyeksponowano też pocmentarny starodrzew.
Oprac. Paweł Skrzypalik
PORÓWNAJ:
- M. Warkoczewska, Między wsią a dzielnicą Poznania. Górczyn i jego mieszkańcy w XIX i w pierwszej połowie XX wieku, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2002, nr 1, Górczyn, s. 94-129.
- O. Kiec, Ewangelicka parafia Chrystusa na łazarzu 1902-1945, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 3, Św. Łazarz, s. 87-107.
- M. Kędelski, Ludność Łazarza i Górczyna w XIX i na początku XX wieku, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 3, Św. Łazarz, s. 9-27.
- A. Rydzewska, M. Krzyżaniak, P. Urbański, Niegdyś sacrum, dziś profanum – dawne cmentarze ewangelickie Poznania i okolic, [w:] Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych. „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, nr 15, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2011, s. 64-72. Dostęp: yadda.icm.edu.pl.
- J. Kurek, Trzy oblicza starego Łazarza. Dostęp: trzyoblicza.klubkrag.pl.
- parafia rzymskokatolicka pw. św. Anny w Poznaniu.
- Fest Fyrtel – Łazarz.
- lazarz.pl.
- Park Górczyński zrewitalizowany; www.poznan.pl z dnia 14.07.2017 r.
- Dobiegła końca rewitalizacja parku Górczyńskiego; zzmpoznan.pl z dnia 13.07.2017 r.
- AK, Park Górczyński jak nowy! Zakończyła się rewitalizacja; codziennypoznan.pl z dnia 21.07.2017 r.
- Parafia rzymskokatolicka pw. św. Anny – historia.
- Plan fragmentu Górczyna w rejonie ulic Marszałka Focha (obecnie ul. Głogowska) i Kordeckiego, powielony w 1945 r. via Cyryl, sygnatura: CYRYL_15_0_9_1_0011.
- „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 3, Św. Łazarz.
- „Kronika Miasta Poznania”, 2002, nr 1, Górczyn.
- Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski S., Wojciechowski M., Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.
- Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
- Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
- Kurzawa Z., Kusztelski A., Historyczne kościoły Poznania. Przewodnik, Poznań 2006.
- Sobczak J., Kościoły Poznania, Poznań 2006.
- Staemmler J., Wspomnienia poznańskiego pastora, przekład i opracowanie O. Kiec, Poznań 2017.
- Stryjkowski K., Poznań ’45. Ostatni rok wojny i pierwszy rok odbudowy, Poznań 2013.
- Szafran H., Miasto Poznań i okolica, Poznań 1959.
Ze wspomnień Wandy Szymańskiej, mieszkanki Górczyna
Górczynianie chowali swoich zmarłych na katolickim cmentarzu ciągnącym się wzdłuż dzisiejszej ul. Albańskiej. Sąsiadujący z nim niemiecki cmentarz ewangelicki (dziś park górczyński) był znacznie bogatszy. Grobowce były marmurowe, ze złoconymi napisami. Stały tam kostnica z czerwonej cegły i domek dozorcy. Na polskim cmentarzu zmarli leżeli w zwykłych mogiłach, tylko bogatsi górczynianie stawiali marmurowe nagrobki.
Źródło: M. Wyszyńska, Dziadek Czajka miał maneż na Górczynie, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2002, nr 1, Górczyn, s. 387.
Nekrologia 
Na cmentarzu parafii Chrystusa w 1919 r. pochowano miejskiego radcę budowlanego, Heinricha Grüdera, autora wielu zrealizowanych projektów architektonicznych, w tym tak znaczących dla Poznania, jak: Nowy Ratusz, Poliklinika Prowincjonalnego Zakładu dla Akuszerek przy ul. Polnej czy budynki szkolne przy ul. Słowackiego oraz przy ul. Działyńskich. Nade wszystko, był Grüder autorem koncepcji zupełnego zniesienia zachodnich umocnień poligonalnych twierdzy poznańskiej. Swoje projekty, uwzględniające wyburzenie fortyfikacji oraz likwidację śródmiejskich cmentarzy i urządzenie rozległych promenad oraz obwodnic w miejscu nekropolii, bram i bastionów, rozwijał w latach 90. XIX w. Ostatecznie koncepcję przebudowy według Grüdera uznano za nieekonomiczną oraz nie spełniającą oczekiwań na miarę „wielkomiejskiego Poznania” – stolicy Marchii Wschodniej. U progu XX w. przystąpiono do realizacji planów tzw. ringu Josepha Stübbena…
PORÓWNAJ:
- H. Grzeszczuk-Brendel, Projekty urbanistyczne Heinricha Grüdera z lat 1890-1900, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2003, Raptularz, s. 98-110.
