W granicach administracyjnych Puszczykowa zachowały się relikty dwóch cmentarzy ewangelickich: starszego – przy ul. Nadwarciańskiej oraz młodszego – przy ul. Parkowej. Oba zostały wpisane do gminnej ewidencji zabytków; oba są też ujęte w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (pocmentarne działki stanowią mienie komunalne). Uwzględniając znaczenie dawnych cmentarzy jako dziedzictwa kulturowego Puszczykowa, zapisy o ich zachowaniu powtarzały kolejne Gminne programy opieki nad zabytkami. Ochronę krajobrazu dopełniają przepisy związane z funkcjonowaniem Wielkopolskiego Parku Narodowego.

Cmentarzami zarządzała parafia ewangelicka w Krośnie (gm. Mosina; niem. Altkirch), do której należeli protestanci żyjący w osadach tworzących dziś miasto Puszczykowo. Po zakończeniu II wojny światowej roszczenia do mienia pozostałego po protestantach („oddanie w zarząd porzuconego majątku byłego ewangelickiego zboru ze wszystkimi budynkami i gruntami należącymi do tego zboru”) zgłosiła parafia rzymskokatolicka pw. św. Mikołaja w Mosinie (faktycznie poewangelicka świątynia w Krośnie długo służyła jako kościół filialny mosińskiej parafii). Sprawę uregulowano częściowo dopiero w marcu 1989 r., ale już na korzyść nowej parafii rzymskokatolickiej w Krośnie (gdzie od 1979 r. istnieje parafia pw. Matki Boskiej Częstochowskiej, wydzielona z parafii mosińskiej).

• Starszy cmentarz ewangelicki w Puszczykowie. Zlokalizowany przy ul. Nadwarciańskiej na Niwce (niem. Nifke; ob. południowo-wschodnia część Puszczykowa).

Na miejscu opustoszałej po wojnach północnych wsi Niwka (której dzieje ściśle związane są z historią lokacji Mosiny) założono osadę Niwka Olędry. Na tutejszym cmentarzu, który na mapach pojawił się w 1. połowie XIX w., chowano potomków olędrów, którzy na te tereny przybyli w latach 70. XVIII w. oraz rodziny osadników z Badenii-Wirtembergii, którzy zasiedlili kolonię Ludwigsberg (Góra Ludwika) na początku dziewiętnastego stulecia – pośród nich mogli być potomkowie francuskich hugenotów. Kolejna fala niemieckich osadników dotarła do Puszczykowa na przełomie lat 20. i 30. XIX w. i to zapewne wówczas zaczęto wykorzystywać miejsce pochówku w kolonii Niwka.
Na uporządkowanym kilka lat temu cmentarzu zachowało się kilkanaście nagrobków (głównie betonowych obramowań), w tym stela Ferdinanda Kutznera (1841-1920) oraz jego małżonki (lub krewnej?) W. z d. Reich (1836-1873). Przez większą część roku zasłania je bujna zieleń: okazałe dęby ocieniają konwalie, barwinek, bluszcz i robinię akacjową – rośliny charakterystyczne dla dawnych cmentarzy protestanckich. Nekropolia została obwiedziona ogrodzeniem z bali drewnianych oraz oznaczona kamieniem z inskrypcją upamiętniającą dawnych mieszkańców Niwki. Nie przetrwała tablica informacyjna; obok pewnych merytorycznych nieścisłości, zawierała ona informację, jakoby w roku 1980 na cmentarzu przy ul. Nadwarciańskiej pochowano mieszkankę Niwki. Przy pochówku tym asystować miał proboszcz poznańskiej parafii luterańskiej.

Pewnym jest, iż na cmentarzu przy ul. Nadwarciańskiej na wieczny spoczynek złożono mieszkańca Niwki, architekta miasta Poznania, Fritza Pfannschmidta (1873-1910), jednak dokładna lokalizacja jego grobu nie została dotąd ustalona (nagrobek nie zachował się?) – o tym fakcie przypomnieli ostatnio lokalni przewodnicy i regionaliści, Robert Kiszkurno i Maciej Krzyżański, a przed nimi – znany gawędziarz, Sławomir Leitgeber (1921-2010).

• Młodszy cmentarz ewangelicki w Puszczykowie. Zlokalizowany przy ul. Parkowej, na granicy Starego Puszczykowa (niem. Alt Puszczykowo, Oberberg), [Nowego] Puszczykowa (niem. Neu Puszczykowo, Unterberg), Góry Ludwika (niem. Ludwigsberg) i Puszczykówka (niem. Puschkau). Od cmentarza parafii rzymskokatolickiej (z początku lat 30. XX w.) oddziela go uczęszczana droga gruntowa – ul. Jana Deierlinga. 

Cmentarz założono na przełomie pierwszej i drugiej dekady XX wieku*. Najprawdopodobniej nie był użytkowany po 1945 r., choć wydaje się, że część zasiedziałych niemieckich rodzin pozostała po zakończeniu II wojny światowej w Puszczykowie i z czasem uległa asymilacji (ich nazwiska pojawiają się na pobliskim cmentarzu parafii rzymskokatolickiej).
Opuszczony przed laty cmentarz został niedawno wstępnie uporządkowany. Zachowane mogiły porasta barwinek, bluszcz i konwalie, którym do niedawna towarzyszyły nieliczne tuje – roślinność charakterystyczna dla protestanckich nekropolii. Czytelna jest aleja na osi północ-południe, a także szpalery graniczne, formowane głównie z nasadzeń sosny oraz akacji i dębu. Przetrwały do dziś betonowe słupy – pozostałość ogrodzenia z drucianej siatki.
Powojenne dewastacje (najprawdopodobniej z lat 60. XX w.) ominęły kilka betonowych nagrobków (m.in. rodzin Anders i Kaldenbach) oraz wydzieloną kwaterę dziecięcą w południowo-wschodniej części cmentarza. Północny fragment pocmentarnej działki, gdzie mogiły nie są widoczne (co zarazem nie wyklucza istniejących tam pochówków!), kwalifikuje się do przekształcenia w niewielki zieleniec. Istniejące w części południowej cmentarza nagrobki i mogiły, wraz z aleją oraz charakterystyczną roślinnością zadarniającą, powinny zostać zachowane w niezmienionej postaci, a także przynajmniej raz w roku być pielęgnowane z udziałem lokalnych wolontariuszy. Zapisy miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dopuszczają utworzenie w tym miejscu lapidarium.

_____________

* Cmentarz nie został oznaczony na niemieckiej mapie topograficznej z 1906 r.; pojawia się dopiero na mapie unacześnionej w 1911 r.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

• Zapomniany cmentarz, [w:] „Głos Puszczykowa”, listopad 1996, nr 10 (13).
• E. Syska, Uwłaszczenie mieszkańców Puszczykowa i Puszczykówka w XIX wieku, [w:] „Kronika Wielkopolski”, 2004, nr 4, s. 47-61.
• D. Dymek, L. Bednorz, Puszczykowo – miasto-ogród czy podmiejskie letnisko?, [w:] „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, 2014, nr 25, s. 131-142. Dostęp: www.researchgate.net.
• E. Grzegorczyk, Puszczykowo – genius loci dawniej miejscowości wypoczynkowej, [w:] „Renowacje i Zabytki”, 2016, nr 4, s. 98-109.
• M. Krzyżański, Spacer po puszczykowskich cmentarzach; zielone-puszczykowo.blogspot.com z dnia 01.11.2013 r.
• M. Krzyżański, Historia cmentarzy Puszczykowa, [w:] „Echo Puszczykowa”, listopad 2022, nr 11, s. 28-29.
• „Gazeta Puszczykowska”.
• „Kurier Puszczykowski”.
• „Echo Puszczykowa”.
• Koło Historyczne „Kronika Puszczykowa”.
• „Gazeta Mosińsko-Puszczykowska”.
• Oficjalny serwis internetowy Urzędu Miejskiego w Puszczykowie: historia miasta via puszczykowo.pl.
• fb/Miasto Puszczykowo.
• fb/Centrum EkoInfo w Puszczykowie.
• fb/Biblioteka Miejska Centrum Animacji Kultury w Puszczykowie.
• Parafia rzymskokatolicka pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Krośnie k. Mosiny: historia kościoła (poewangelickiego).
• fb/Parafia Puszczykowo.
• fb/Robert Kiszkurno – Śladami historii Puszczykowa i okolic.
• fb/Ustronie Puszczykowo.
• Zielone Puszczykowo; fb/Zielone Puszczykowo.
• Aktywne Puszczykowo; fb/Aktywne Puszczykowo.
• Blog dla Puszczykowa; fb/Blog dla Puszczykowa – Maciej Krzyżański.
• fb/Puszczykowo – nasze miasto.
• fb/Nasze Puszczykowo.