Decyzję o założeniu prywatnego miasteczka nad Jeziorem Swarzędzkim ułatwiła Zygmuntowi Grudzińskiemu wzmożona migracja ludności z terenów Rzeszy (zwłaszcza ze Śląska), ogarniętej wojną trzydziestoletnią. W tym samym czasie Poznań opuszczać zaczęli jego protestanccy mieszkańcy, utraciwszy swoje domy, szkoły i świątynie na przedmieściu św. Wojciecha, niszczone podczas powtarzających się tumultów z udziałem mieszczan (zjawisko dość symptomatyczne w dobie kontrreformacji i postępującej konfesjonalizacji).
Obok Żydów, to protestanci – głównie niemieccy rzemieślnicy oraz kupcy – należeli do grupy najwcześniej osiedlonych w nowo powstałym mieście, które w roku 1638 lokowano na prawie magdeburskim, w bliskim sąsiedztwie majątku oraz wsi szlacheckiej o nazwie Swarzędz.

Do przełomu XVIII i XIX w. był Swarzędz znaczącym ośrodkiem włókienniczym. Polskich, niemieckich i żydowskich kupców, a także krawców, sukienników, guzikarzy i płócienników zrzeszało wspólne bractwo cechowe. Druga połowa dziewiętnastego stulecia przyniosła jednak zmianę fachu, dominującego pośród lokalnych wytwórców – w Swarzędzu pojawiły się należące do Niemców warsztaty stolarskie. Rychło dołączyli do nich Polacy, stanowiąc dla tych pierwszych liczącą się konkurencję na ponadlokalnym rynku meblarskim. I to właśnie z tym rzemiosłem Swarzędz kojarzony jest powszechnie do dziś…
Położone nad rozległym jeziorem podpoznańskie miasteczko, stało się także popularnym pośród okolicznych mieszkańców miejscem spędzania wolnego czasu. Sprzyjały temu działające w mieście „domy zdrojowe” oraz restauracje z ogrodami. U progu XX w. najbardziej znanym établissement, był prowadzony przez Hermanna Marco (zm. 1912 r.) Luftkurort Livadia.

Historia swarzędzkiej wspólnoty ewangelickiej stanowi istotny element nowożytnych dziejów poznańskiego protestantyzmu. Najpierw drewniana, a następnie murowana świątynia – wznoszona od końca XVIII w. do połowy lat 30. XIX w. (charakterystyczna wieża zwieńczyła neogotycką bryłę dopiero trzy dekady później) – były miejscem wspólnej modlitwy swarzędzkich i poznańskich protestantów (do których dołączali ewangelicy z Murowanej Gośliny i Pobiedzisk) niemal do końca XVIII w. – do rozłamu doszło na przełomie lat 70. i 80. tego stulecia, wraz z reorganizacją poznańskiej parafii luterańskiej i budową kościoła Świętego Krzyża przy Grobli w Poznaniu.

Miejsce pochówku dla protestanckiej ludności Swarzędza wyznaczono zapewne jednocześnie z pojawieniem się we wsi i w sąsiednim miasteczku pierwszych osadników oraz erygowaniem nowej, luterańskiej parafii (uogólniając, przyjąć można 1. poł. XVII w.). Zgodnie z ówczesnym obyczajem, ewangelicką nekropolię założono poza obszarem ścisłej zabudowy – na południowych opłotkach miasta, na niewielkim wzniesieniu, u stóp którego płynął strumień (odnoga Mielcucha, wpadającego do jeziora). Zabudowa mieszkalna wokół cmentarza, zwłaszcza przy jego południowej granicy, pojawiła się dopiero na przełomie XIX i XX w., po otwarciu linii kolejowej do Wrześni, ułatwiającej migrację ludności. Niemieckie Towarzystwo Domów Rodzinnych wybudowało wówczas kilkadziesiąt siedlisk (m.in. przy obecnej ul. Kórnickiej) dla nowoprzybyłych osadników, co miało stanowić zalążek nowej dzielnicy Swarzędza – wzorcowego osiedla w typie miasta-ogrodu.

Od ul. Dworcowej cmentarz oddzielony był okazałym murem. Za nim stała neogotycka kaplica oraz budynek gospodarczy (być może remiza karawanu?) i dom grabarza. Brama i furta cmentarna znajdowały się w południowej części ogrodzenia. Północne kwatery od miejskiej zabudowy oddzielał Mielcuch (ujęty dziś w tym miejscu w podziemny kanał). Prawdopodobnie to w tej części cmentarza, w roku 1936 ufundowano okazały monument z piaskowca, upamiętniający ofiary Wielkiej Wojny (por. niem. Kriegerdenkmal).
Pozostałościami po wykorzystywanym przez ok. 300 lat cmentarzu protestanckim w Swarzędzu są starodrzew i bluszcz, porastający obszar dawnych kwater pogrzebowych. Okrywa dziś relikty murowanych grobowców oraz zachowane fundamenty cmentarnych budowli.
Dawną nekropolię, po II wojnie światowej nieużytkowaną, na część zachodnią i wschodnią podzieliła ul. Piaski. Nagrobki zdewastowano i rozszabrowano, rugując wszelkie przejawy „niemieckości” z przestrzeni publicznej. Najdłużej, bo do lat 70. XX w. przetrwał dom grabarza (z lat 30. XIX w.?). Obecnie północno-wschodnią część cmentarza zajmuje park miejski z placem zabaw, urządzony w latach 60. XX w. Opodal, również na terenie dawnej nekropolii, stoją budynki o przeznaczeniu handlowym (m.in. pizzeria). Nigdy nie przeprowadzono tu masowych ekshumacji.
Od końca lat 90. XX w. o miejscu wiecznego spoczynku swarzędzkich protestantów przypomina głaz pamiątkowy z inskrypcją; kilkanaście lat później na dawnym Kirchenplatz wyeksponowano podziemne pozostałości kościoła ewangelickiego – to widome znaki, iż obecni mieszkańcy chcą pamiętać o wielowyznaniowej i wielonarodowej historii swojego miasta.

UWAGA! Karta cmentarza (z 1995 r.), znajdująca się w posiadaniu WUOZ, obejmuje jedynie zachodnią część dawnego cmentarza (tj. pomiędzy ul. Dworcową a ul. Piaski).

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

CMENTARZ EWANGELICKI w Jasinie

CMENTARZ ŻYDOWSKI w Swarzędzu

CMENTARZ STAROPARAFIALNY św. Marcina Biskupa w Swarzędzu

CMENTARZ NOWOPARAFIALNY Matki Bożej Wspomożycielki Wiernych w Swarzędzu

• E. J. Buczyńska, W. Buczyński, Cmentarzyska i cmentarze niegrzebalne ziemi swarzędzkiej, Swarzędz 2003 (bezpłatny dodatek do „Tygodnika Swarzędzkiego”).
• A. Małyszka, Dzieje kościoła ewangelickiego w Swarzędzu, [w:] „Kronika Wielkopolski”, 2004 nr 4, s. 92-99.
• A. Małyszka, Pastorzy kościoła ewangelickiego w Swarzędzu XVII-XX w., [w:] „Zeszyty Swarzędzkie”, 2010, nr 2, s. 5-14.
• Th. Wotschke, Die evangelische Gemeinde in Posen-Schwersenz im 17. Jahrhundert, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen”, 1914, t. XXIX, s. 111-114.
• K. F. Thönert, Geschichte der evangelischen Kirche zu Schwersenz, [w:] „Zeitschrift für Geschichte und Landeskunde der Provinz Posen”, 1883, Bd. 2, Heft 2-3, s. 298-318. Dostęp: WBC.
• K. F. Thönert, Historia kościoła ewangelickiego w Swarzędzu, tłum. M. Hoffmann, oprac. A. Małyszka, [w:] „Zeszyty Swarzędzkie”, 2010, nr 2, s. 15-31.
• W. Garbaczewski, Działalność organizacji niemieckich na terenie Swarzędza w okresie pruskim, [w:] „Zeszyty Swarzędzkie”, 2010, nr 2, s. 32-47.
• W. Garbaczewski, Hakata w Swarzędzu, [w:] „Zeszyty Swarzędzkie”, 2011, nr 3, s. 73-87.
• „Przegląd Stolarski”, 15.02.1928, nr 4 (poświęcony stolarstwu Swarzędza). Dostęp: WBC.
• www.mojswarzedz.pl (oprac. A. Małyszka).
  • Cmentarz ewangelicki;
  • Pastorzy kościoła ewangelickiego w Swarzędzu XVII-XX w.;
  • Hakata w Swarzędzu;
  • Obrona przed germanizacją;
• Oficjalna strona Urzędu Miasta i Gminy w Swarzędzu.
• Ośrodek Kultury w Swarzędzu.
• Biblioteka Publiczna w Swarzędzu.
• Publiczna Biblioteka Pedagogiczna w Poznaniu. Filia w Swarzędzu.
• Swarzędzkie Centrum Historii i Sztuki.
• Wirtualne Muzeum Mebli.
• Kurkowe Bractwo Strzeleckie w Swarzędzu.
• „Swarzędzkie Zapiski”. Dostęp: muzeum-swarzedz.pl:
  • nr 1, 2020.
• „Zeszyty Swarzędzkie”. Dostęp: www.swarzedz.pl:
  • nr 1, 2009;
  • nr 2, 2010;
  • nr 3, 2011;
  • nr 4, 2013.
• „Tygodnik Swarzędzki”.
• Oddział PTTK „Meblarz” w Swarzędzu.
• fb/Mój Swarzędz.
• fb/Swarzędz dawniej.
• fb/Zapomniany Swarzędz.
• fb/Szwendacz Swarzędzki.
• fb/Towarzystwo Miłośników Ziemi Swarzędzkiej.
• fb/MY Swarzędzanie.
• fb/Portal Swarzędz.
• fb/Tygodnik Swarzędzki; Portal Swarzędzki.