Cytadela: Cmentarz Wojenny Wspólnoty Brytyjskiej

Stok Cytadeli: Cmentarz Wojenny Wspólnoty Brytyjskiej

Brytyjski Cmentarz Honorowy (ang. Old Garrison Cemetery - British Section)

Komisja Grobów Wojennych Imperium Brytyjskiego (ang. Imperial War Graves Commission | IWGC, 1917-1960)
Komisja Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów (ang. Commonwealth War Graves Commission | CWGC, od 1960 r.)
Remembrance Day | Poppy Day

Żagań (Stalag Luft III): Wielka Ucieczka 1944 | The Great Escape

Najstarszy w Polsce*, zabytkowy cmentarz, podlegający Komisji Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów (Commonwealth War Graves Commission). Założony w 1925 r. na mocy umowy międzypaństwowej jako Brytyjski Cmentarz Honorowy; pochówki zajęły wyodrębnioną kwaterę cmentarza starogarnizonowego – grunt przekazano Brytyjczykom w „wieczyste użytkowanie”.

Skomasowano tu pochówki i upamiętnienia symboliczne z okresu obu wojen światowych. Wśród Brytyjczyków internowanych w obozach jenieckich znaleźli się żołnierze całego Imperium Brytyjskiego: Anglicy, Szkoci, Irlandczycy i Walijczycy, a także Australijczycy, Kanadyjczycy, Nowozelandczycy, Hindusi, żołnierze południowoafrykańscy oraz Francuzi, Czesi, Holendrzy, Żydzi i Polacy, służący w Królewskich Siłach Powietrznych (Royal Air Force, RAF). Na cmentarzu uroczyście obchodzona jest rocznica tzw. Wielkiej Ucieczki (1944 r.).

Trwałego oznaczenia zmarłych i wskazania grobu dokonuje się według jednolitej estetyki, niezależnie od rangi wojskowej lub cywilnej, rasy czy wyznania, we wszystkich miejscach pamięci podległych CWGC. Stałym elementem jest tzw. Krzyż Ofiarności (inaczej: Krzyż Poświęcenia, ang. The Cross of Sacrifice) oraz ustawione w rzędach pionowe, kamienne stele jasnej barwy.

Poznański cmentarz uległ poważnej dewastacji podczas walk o Cytadelę, toczonych w 1945 r. Renowacje prowadzono m.in. w 1955 r. – wymieniono wówczas stele, wzniesiono nowy krzyż pomiędzy tarasami cmentarza, zlikwidowano wał ziemny dzielący tarasy i utworzono wspólne wejście na cmentarz – oraz w 2004 r. Obecnie cały teren jest starannie utrzymany; zgodnie z założeniem, nekropolia przypomina inne cmentarze wojenne Wspólnoty Brytyjskiej na świecie.

Uwaga! Cmentarzami na stoku Cytadeli administruje Zarząd Zieleni Miejskiej w Poznaniu. Groby wojenne znajdują się pod ustawową ochroną Państwa Polskiego, reprezentowanego przez Wojewodę. Zakres opieki reguluje odnawiane corocznie Porozumienie Wojewody Wielkopolskiego z Miastem Poznań w sprawie powierzenia obowiązku utrzymania grobów i cmentarzy wojennych.
Groby weteranów walk o wolność i niepodległość Polski znajdują się pod ustawową opieką Instytutu Pamięci Narodowej.
Park Cytadela, wraz z zespołem cmentarzy na stoku Cytadeli, formalnie wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych. Oznacza to, iż wszelkie prace muszą zostać wcześniej uzgodnione z Biurem Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu.

Dzieje nekropolii na stoku Cytadeli szczegółowo opisują: H. Hałas, J. Karwat, „Nekropolia wojskowa na Cytadeli”, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, nr 1/2005, s. 282-305; J. Bączyk, A. Bilski, „Na stoku Cytadeli Poznańskiej. Przewodnik po cmentarzach”, Poznań 2005; W. Olszewski, „Cmentarze na stokach Poznańskiej Cytadeli”, Poznań 2008; J. Bączyk, „Krzyż dla generała. Generałowie ze stoku poznańskiej Cytadeli (1831-1945)”, Poznań 2019.

_____________

* Cmentarze, groby i upamiętnienia urządzone przez CWGC zlokalizowane są w 154 krajach świata i jest ich ponad 24 tys. Na terenie Polski łącznie pochowanych jest 1289 żołnierzy Commonwealthu i sił sprzymierzonych oraz nieliczne osoby cywilne. Oprócz cmentarza wojennego na stoku poznańskiej Cytadeli, nekropolie CWGC istnieją też w Krakowie oraz w Malborku. Kwaterę z symbolicznymi grobami jeńców przygotowano na cmentarzu w Markajamach, gm. Lidzbark Warmiński, dwa groby utrzymywane są na cmentarzu parfialnym w Popielewie, woj. opolskie.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

POZOSTAŁE CMENTARZE NA STOKU POZNAŃSKIEJ CYTADELI

Ewidencja grobów na Cmentarzu Wojennym Wspólnoty Brytyjskiej w Poznaniu; www.poznan.uw.gov.pl.

Commonwealth War Graves Commission.

No Stone Left Alone Memorial Foundation.

Poznan Old Garrison Cemetery, Commonwealth War Graves Section; CWGC.
Jeńcy brytyjscy; www.cmjw.pl.
A. Kaczmarek, Dzień Pamięci „Remembrance Day” – Poznań, 8 listopada 2017; poznan.ipn.gov.pl.
A. Kaczmarek, Brytyjskie cmentarze wojenne w Polsce. Sto lat działalności Komisji Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów; poznan.ipn.gov.pl.
H. Hałas, J. Karwat, Nekropolia wojskowa na Cytadeli, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2005, nr 1, s. 282-305.
B. K. Truszkowski, Z prac nad prawnym uregulowaniem ochrony i opieki nad grobami wojennymi w II Rzeczypospolitej, [w:] „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. LXXII, 2020, Zeszyt 2, s. 237-261. Dostęp: pressto.amu.edu.pl.
R. Nawrot, Wszystkich Świętych. Cmentarze w Poznaniu – Cytadela. Dramatyczne historie grobów żołnierzy z całego świata; poznan.wyborcza.pl z dnia 29.10.2015 r.
Poznański Szlak Forteczny.
Fort Winiary | MKZ via Cyryl.

Wybrana literatura

„Kronika Miasta Poznania”, 2005, nr 1, Za mundurem…
„Kronika Miasta Poznania”, 2011, nr 4, Cytadela.
„Kronika Miasta Poznania“, 2014, nr 3, Wielka Wojna.
Bączyk J., Armie za drutami. Jeńcy wojenni na terenie prowincji poznańskiej (1914-1918), Poznań 2016.
Bączyk J., Fort Winiary 1863/64. Poznańskie echa powstania styczniowego i wojny o Szlezwik, Poznań 2023.
Bączyk J., Krzyż dla generała. Generałowie ze stoku poznańskiej Cytadeli, Poznań 2019.
Bączyk J., Bilski A., Na stoku Cytadeli Poznańskiej. Przewodnik po cmentarzach, Poznań 2005.
Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski Sz., Wojciechowski M., Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.
Jastrząb Ł., Cena niepodległości. Pamięć historyczna o żołnierzach Wielkiej Wojny i walk o granice niepodległej Polski. Ewidencja mogił żołnierskich w zasobach archiwów państwowych w Gnieźnie, Kaliszu, Koninie, Lesznie, Pile i Poznaniu, Poznań 2018. Dostęp: APP.
Kruszyński B., Garnizon Poznań w II Rzeczypospolitej. Wojsko w życiu miasta, Poznań 2013.
Olszewski W., Cmentarze na stokach poznańskiej Cytadeli, Poznań 2008.
Olszewski W., Garnison Ehrenfriedhof 1914-1918 w Poznaniu, Poznań 2008.
Olszewski W., British and Commonwealth war cemeteries in Poland, Poznań 2014.
Olszewski W., Jeńcy i internowani zmarli w obozie Strzałkowo w latach 1915-1921, Warszawa 2012.
Poznańskie fortyfikacje, pod red. B. Polaka, Poznań 1988.
Topolska A., Pamięć i wizualność. Reprezentacje drugiej wojny światowej w Poznaniu w XX i XXI wieku (praca doktorska), Poznań 2018. Dostęp: repozytorium.amu.edu.pl.
Zapalec A., Druga strona sojuszu. Żołnierze brytyjscy w Polsce w czasie II wojny światowej, Gdańsk 2014.

Debata nad formą, jaką miały przyjąć cmentarze, nie była łatwa i trwała kilka lat. Jeszcze przed pierwszym spotkaniem Komisji sir Fabian Ware zaprosił do współpracy znanych artystów i architektów. Naczelną koncepcją Komisji było nadanie grobom statusu „trwających na wieki” – takiego zaszczytu mieli dostąpić całkiem zwyczajni ludzie, polegli „za Króla i Ojczyznę”. Żaden z grobów nie miał się więc wizualnie wyróżniać, a rangę pogrzebanego określać miał jedynie napis. Ostatecznie, cmentarze IWGC/CWGC miały uzyskać powtarzalną w całym świecie formę, z dominującym Krzyżem Ofiarności (Ofiary) – „Cross of Sacrifice” pośrodku, jako symbolem wiary chrześcijańskiej, ale też „samopoświęcenia” wszystkich, których w jego obszarze pogrzebano.
(…) Najbardziej charakterystycznym wizualnie elementem cmentarzy CWGC są kamienne stele, wykonane w większości przypadków z wapienia portlandzkiego. Każdy nagrobek zawiera symbol państwa lub znak pułkowy, rangę, imię (lub inicjał) i nazwisko, jednostkę, datę śmierci i wiek pochowanego wpisane powyżej odpowiedniego symbolu religijnego oraz bardziej osobiste epitafium wybrane przez krewnych. Napisy wykonane są specjalnie w tym celu zaprojektowaną czcionką, stosowana jest tylko majuskuła. Oryginalne wymiary nagrobków wyniosły 76 cm (30 cali) wysokości, 38 cm (15 cali) szerokości i 7,6 cm (3 cale) grubości. Poszczególne groby są rozmieszczone, w miarę możliwości, w prostych rzędach.
Poza nielicznymi wyjątkami, wynikającymi z lokalnych warunków geologicznych lub oddziaływanie środowiska naturalnego, cmentarze zachowują to samo wzornictwo i jednolitą estetykę na całym świecie. Typowy cmentarz otoczony jest murkiem lub żywopłotem. Nagrobki (stele), umieszczone w ziemi, otoczone są trawnikiem, bez wydzielonych chodników. Jedynie przed nagrobkami sadzone są specjalnie dobrane rośliny, mające wywołać skojarzenie z przydomowym ogrodem (angielskim) oraz napełniać spokojem i skłaniać do refleksji. W murze koło wejścia lub innym pobliskim specjalnym schowku, za metalowymi drzwiczkami, znajduje się spis pochowanych z planem cmentarza. Współcześnie dodaje się też opis cmentarza, opis bitwy itp. na metalowej tablicy blisko wejścia.
Kolejny charakterystyczny element to Krzyż Ofiarności – „Cross of Sacrifice”. Jego wielkość zależy od liczby pochowanych na cmentarzu. Może on mieć od 4,4 m do ok. 7,3 m wysokości, w czym zamykają się jego cztery kategorie. W Polsce są krzyże dwóch pierwszych kategorii A1 (Malbork) i A (Poznań, Kraków). Autor projektu sir Reginald Blomfield chciał, by krzyż był wolny od jakiegokolwiek stylu. Uznał, że okropności Wielkiej Wojny pozbawiły wojnę praw do przypisywania jej pojęć o chwale i szlachetności na polu bitwy. Krzyż miał się w to wpisać, a nie narzucać swą formą sentymentalne podejście do wojny w obliczu ogromu jej ofiar. Przyjęto zasady, że Krzyż jest na każdym cmentarzu, na którym jest ponad 40 grobów. Cmentarze, o liczbie pochowanych wynoszącej ponad 1000, mają dodatkowo tzw. Kamień Pamięci – „Stone of Remembrance”.

Źródło: A. Kaczmarek, Brytyjskie cmentarze wojenne w Polsce. Sto lat działalności Komisji Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów; poznan.ipn.gov.pl.

„The Soldier” by Rupert Brooke

If I should die, think only this of me:
That there’s some corner of a foreign field
That is for ever England. There shall be
In that rich earth a richer dust concealed;
A dust whom England bore, shaped, made aware,
Gave, once, her flowers to love, her ways to roam;
A body of England’s, breathing English air,
Washed by the rivers, blest by suns of home.
And think, this heart, all evil shed away,
A pulse in the eternal mind, no less
Gives somewhere back the thoughts by England given;
Her sights and sounds; dreams happy as her day;
And laughter, learnt of friends; and gentleness,
In hearts at peace, under an English heaven.

Na poznańskim cmentarzu znajdują się 174 pochówki i upamiętnienia z czasów I wojny światowej, w tym jeden żołnierza nieznanego nazwiska. Wśród pochowanych są też Australijczycy, Kanadyjczycy i Południowoafrykańczyk. Jest tutaj też jedyny w Polsce obiekt memorialny, tzw. „Poznan Memorial”, upamiętniający pięciu żołnierzy Royal Naval Air Service, służących w Russian Armoured Cars, którzy ponieśli śmierć na froncie wschodnim w rejonie Brzeżan (obecnie Ukraina) w lipcu 1917 r., walcząc po stronie sojuszniczego rosyjskiego Rządu Tymczasowego. Ich faktyczne mogiły zaginęły, toteż upamiętnienie musiało dokonać się w sposób symboliczny. To samo po części dotyczy też pochowanych lub upamiętnionych w Poznaniu jeńców zmarłych w obozach, takich jak: Szczypiorno, Piła i Czersk.
Z czasów II wojny światowej pochodzą 302 pochówki, głównie poległych pochodzących ze Zjednoczonego Królestwa oraz Australii, Kanady, Nowej Zelandii i Południowej Afryki, w tym 24 żołnierzy nieznanego nazwiska. Na cmentarzu spoczywają też osoby spoza Wspólnoty Narodów: z Polski, Francji, Belgii, Norwegii, Grecji, Czechosłowacji i Litwy. Ich nagrobki posiadają formę nieco odmienną od przyjętej dla Commonwealthu. Cmentarz w Poznaniu liczy więc łącznie 478 pochówków i upamiętnień, w tym 25 „nieznanych”. Pogrzebani polegli i zmarli podczas II wojny, to w większości lotnicy. Zginęli bądź jako jeńcy wojenni lub podczas akcji bojowych, głównie na Pomorzu Zachodnim, w bombardowaniach Szczecina oraz wyspy Uznam (Pennemünde). W Poznaniu pochowano także urny z prochami 48 uczestników tzw. Wielkiej Ucieczki z obozu jenieckiego w Żaganiu – ofiar zbrodniczego rozkazu władz niemieckich, tzw. Saganbefehl. Prochy pozostałych dwóch zamordowanych jeńców spoczęły w ich krajach ojczystych.
Autentyczność niektórych pochówków była kwestionowana, co dotyczyło również Polaków z załogi „Halifaxa”, który w połowie września 1943 r. uległ katastrofie, lecąc z misją pomocy dla polskiej Armii Krajowej. Ostatecznie w 2017 r. Komisja uznała, że samolot rozbił się na terytorium Danii, tam więc przeniesiono upamiętnienie poległych lotników.

Źródło: A. Kaczmarek, Brytyjskie cmentarze wojenne w Polsce. Sto lat działalności Komisji Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów; poznan.ipn.gov.pl.