Nowy cmentarz parafii św. Pawła oraz cmentarz parafii św. Łukasza
Niem. St. Lukas-Friedhof, St. Pauli-Friedhof, Tannenbergfriedhof. Obecnie: park im. ks. Gustawa Manitiusa w Poznaniu.
Grunwald | park Manitiusa | diakoniski | luteranie poznańscy
Scalone przestrzennie cmentarze ewangelickich parafii: nowomiejskiej św. Pawła i jeżyckiej św. Łukasza, założono w latach 90. XIX w. Nekropolie powiększyły swój obszar dwukrotnie na początku XX w., sięgając obecnej ul. Taborowej. Parkowa aranżacja kwater – bogato obsadzonych zielenią, symetrycznie poprzecinanych alejami – nawiązywała do nowoczesnej idei miasta otwartego na walory krajobrazowe podmiejskich ogrodów.
W 1911 r. złożono tu doczesne szczątki diakonisy Johanny Bade, inicjatorki powstania trzech poznańskich szpitali. Podczas okupacji, na nekropoliach przy ul. Grunwaldzkiej (które ówczesne władze miasta traktowały jako „reprezentacyjne” miejsce pochówku) odbywały się uroczyste pogrzeby Niemców. Pochowano tu syna Gauleitera, trzynastoletniego Erhardta Greisera (zmarłego tragicznie w wypadku samochodowym pod Międzychodem), a także zabitych pod Kutnem volksdeutschów (1939 r.) czy ofiary alianckiego nalotu na Poznań z kwietnia 1944 r. W tym samym roku odbył się pogrzeb ostatniego generalnego superintendenta Kościoła Ewangelicko-Unijnego w Polsce, ks. Paula Blaua. Na cmentarzu św. Pawła, w wydzielonej kwaterze „przy murze”, w nieoznaczonych grobach chowano Niemców, straconych w latach 1942-1944 (według zachowanej dokumentacji). Byli to przede wszystkim członkowie służb mundurowych. Zwłoki składano w trumnach, z uciętą głową pomiędzy nogami. W 1. połowie lat 50. XX wieku 69 osób ekshumowano i przeniesiono do zbiorowej mogiły na Cmentarzu Komunalnym nr 2 w Poznaniu (Junikowo); zapewne spoczywają tam do dziś w nieoznaczonym miejscu. Po bitwie o Festung Posen w lutym 1945 r. tymczasowo pochowano tu również czerwonoarmistów, padłych w boju lub zmarłych z ran w poznańskich lazaretach.
W okresie powojennym zniwelowano nagrobki oraz usunięto wiele ozdobnych drzew i rzadkich krzewów. Przebudowując ciągi komunikacyjne przeprowadzono też częściowe ekshumacje, a także rozebrano kaplicę cmentarza św. Łukasza (wykorzystywaną przez polskokatolicką parafię pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny) i domy grabarzy. Na części terenu zajmowanego przez nekropolie założono Park Zwycięstwa, obecnie noszący imię zasłużonego duchownego, ks. Gustawa Manitiusa – organizatora polskich wspólnot ewangelickich w Wielkopolsce i na Pomorzu. Przetrwała neogotycka kaplica pogrzebowa cmentarza św. Pawła, obecnie użytkowana przez Ewangeliczny Zbór Reformowany w Poznaniu (niem. Evangelisch-Reformierte Freikirche) jako Stara Kaplica. Od 1968 r. jedną z pocmentarnych alej wieńczy pomnik dłuta Ryszarda Skupina, upamiętniający wiktorię grunwaldzką. Opodal powstała estrada oraz place zabaw. Fragmenty nagrobków, najprawdopodobniej z cmentarza św. Łukasza, a także cmentarną pompę-abisynkę, odnaleziono na terenie ogródków działkowych, zajmujących południowe kwatery cmentarne (użytkowane przez poznańskich Niemców przed 1939 r.; najprawdopodobniej nigdy nie wykorzystane dla pochówków).
Obecnie teren dawnych cmentarzy zajmują: park im. G. Manitiusa (który poznaniacy nazywają „parkiem sztywnych”), Centrum Parafialne przy ul. Obozowej, należące do poznańskiej parafii Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP, budynki zajmowane przez Towarzystwo Sportowe Olimpia Poznań, komisariat policji oraz Rodzinne Ogródki Działkowe im. W. S. Reymonta (według trzeciego już pokolenia działkowców, powstałe po wojnie na niezagospodarowanych wcześniej nieużytkach).
Oprac. Paweł Skrzypalik
PORÓWNAJ:
- H. Hałas-Rakowska, Cmentarze gmin ewangelickich św. Pawła i św. Łukasza przy ul. Grunwaldzkiej, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2011, nr 2, Grunwald, s. 139-156.
- H. Hałas-Rakowska, Założenia zieleni na Grunwaldzie na początku XX wieku. Od ogrodu ss. diakonisek po zieleńce międzywojnia, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2011, nr 2, Grunwald, s. 123-132.
- M. Wojtczak, Poznańskie siostry Diakoniski (1866-1945), [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1996, nr 4, Lata dwudzieste, lata trzydzieste, s. 252-265. Dostęp: WBC.
- M. Wojtczak, „Diakonissenanstalt” w Poznaniu. Od Zagórza do Königstrasse (1865–1875), [w:] „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, 2009, t. 4, s. 167-188. Dostęp: pressto.amu.edu.pl.
- M. Skalska, „Evangelischer Volkskalender”. Ewangelicki Kalendarz ludowy w Poznaniu (1861-1941), [w:] „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, 2009, t. 4, s. 189-202. Dostęp: pressto.amu.edu.pl.
- O. Kiec, Die Anfänge der Diakonie in der Provinz Posen, [w:] Beiträge zur ostdeutschen Kirchengeschichte. Folge 5: „Die Anfänge der Diakonie im östlichen Europa“, red. P. Maser, D. Meyer i C.-E. Schott, Münster 2002, s. 34-44. Dostęp: repositorium.uni-muenster.de.
- O. Kiec, Poznańscy ewangelicy w stolicy Kraju Warty (1939-1945), [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2009, nr 3, Okupacja II, s. 79-93.
- Ł. Jastrząb, Spis obywateli niemieckich straconych w latach 1942-1944 na podstawie wyroków sądów niemieckich; dostęp: www.archiwumpz.iz.poznan.pl.
- Ł. Jastrząb, Życie religijne w Poznaniu podczas okupacji niemieckiej 1939-1945, (cz. I), [w:] „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, XXIV/2014, s. 22-46.
- Ł. Jastrząb, Życie religijne w Poznaniu podczas okupacji niemieckiej 1939-1945, (cz. II), [w:] „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, XXV/2015, s. 46-65.
- A. Rydzewska, M. Krzyżaniak, P. Urbański, Niegdyś sacrum, dziś profanum – dawne cmentarze ewangelickie Poznania i okolic, [w:] Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych. „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, nr 15, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2011, s. 64-72. Dostęp: yadda.icm.edu.pl.
- B. Łukasik, A. Wilkaniec, Parki miejskie w strukturze i krajobrazie Poznania, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie”, 2016, t. 44, s. 319-328.
- H. Michalak, Zabytkowe parki i skwery strefy centralnej miasta Poznania, [w:] „Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Architektura i Urbanistyka”, 2006, z. 6, s. 35-41.
- P. Bojarski, Jak zginął syn wzorcowego nazisty; poznan.wyborcza.pl z dnia 17.12.2011 r.
- K. M. Kaźmierczak, Protestancki męczennik z Poznania; gloswielkopolski z dnia 01.02.2016 r.
- lazarz.pl.
- Abisynia. Stowarzyszenie Mieszkańców im. M. Rajewskiego.
- I Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Poznaniu – zajmujący dawną kostnicę szpitala diakonis.
- Szpital Diakonisek – program z serii „Mój Poznań, moja Wielkopolska”, przygotowany dla Ratajskiej Telewizji Kablowej.
- J. Ludwiczak, Nagrobek z 1908 r. znaleziono na ogródkach działkowych przy Taborowej; lazarz.pl z dnia 26.04.2020 r.
- Szlak dziedzictwa reformacji. Dostęp: trakt.poznan.pl.
- Posener Altenheim | D-Paul-Blau-Haus (Lüneburg).
- Gemeinschaft Evangelischer Posener (Lüneburg).
- „Kronika Miasta Poznania”, 2011, nr 2, Grunwald.
- Architektura i urbanistyka Poznania w XX wieku, pod red. T. Jakimowicz, Poznań 2005.
- Bilder aus der Innern Mission im Posener Lande, Posen 1912.
- Brzezińska A. W., Fabiszak M., Cmentarz – Park – Podwórko. Poznańskie przestrzenie pamięci, Poznań 2017.
- Domasłowski J., Kościół Ewangelicko-Augsburski w Poznaniu i w Zachodniej Wielkopolsce w latach 1919-2005, Poznań 2005.
- Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
- Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
- Korduba P., Paradowska A., Na starym Grunwaldzie. Domy i ich mieszkańcy, Poznań 2012.
- Krzyślak B., Dawny kościół św. Pawła na Fredry, Poznań 2003.
- Krzyślak B., Kościół Najświętszego Zbawiciela w Poznaniu, seria: „Zabytki Poznania” Biblioteki „Kroniki Miasta Poznania”, Poznań 2017.
- Manitius A., Ks. Gustaw Manitius. Pastor ewangelicki, męczennik za wiarę i polskość, Toruń 2015.
- Przybylski A., Abisynia. Osiedle na poznańskim Grunwaldzie, Poznań 2017.
- Skuratowicz J., Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991.
- Stryjkowski K., Poznań ’45. Ostatni rok wojny i pierwszy rok odbudowy, Poznań 2013.
- Staemmler J., Wspomnienia poznańskiego pastora, przekład i opracowanie: O. Kiec, Poznań 2017.
- Szafran H., Miasto Poznań i okolica, Poznań 1959.
- Śmigielski K., Ewangelicki zakład djakonis w Poznaniu a organizacja szpitalnictwa polskiego, Poznań 1932.
Diakonissenanstalt. Szpital z zakładem diakonis; obecnie: Szpital Kliniczny im. Heliodora Święcickiego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu 
Pogrzeby folksdojczów; jesień 1939 r.
Pogrzeb niemieckich ofiar alianckich nalotów bombowych na Poznań; kwiecień 1944 r.
(…) silną akcję rozpętano wokół pogrzebów ofiar nalotu. Niemieckie uroczystości żałobne odbyły się 13 kwietnia [1944 r.] w godzinach przedpołudniowych na cmentarzu przy ul. Grunwaldzkiej. Zwyczajem przyjętym w Niemczech pogrzeb nosił charakter wojskowy. Trumny poległych, przyozdobione znakami runicznymi, zostały wystawione rzędem na widok publiczny i wartę honorową przy nich trzymali osobiście m.in. gauleiter „kraju Warty” Arthur Greiser i gen. art. Petzel (dowódca XXI okręgu wojskowego). Pompatyczne mowy i kondolencje złożone rodzinom przez Arthura Greisera, zamykały ten przykry i niechętnie widziany przez dygnitarzy hitlerowskich obrządek. Po czym już nie czekając na zasypanie mogił, władze i oddziały partyjne szybko opuściły cmentarz. Przyczyny tego pośpiechu stały się oczywiste w kilka minut później, gdy przez radio głoszono alarm lotniczy. Według relacji Gestapo „Uczestnicy pogrzebu, szczególnie młodzież szkolna, z wielkim przerażeniem zaczęli szukać schronienia w najbliżej stojących domach, skacząc przez groby i nie troszcząc się o jakikolwiek porządek”.
Źródło: M. Olszewski, Naloty bombowe zachodnich aliantów na Poznań w 1941 i 1944 roku (część pierwsza), [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1967, nr 2, s. 32.
PORÓWNAJ:
- M. Olszewski, Naloty bombowe zachodnich aliantów na Poznań w 1941 i 1944 roku (część druga), [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1967, nr 3, s. 43-55.
- B. Rudawski, Alianckie naloty na Poznań, [w:] [Dokumenty] „Z Archiwum Instytutu Zachodniego”, 2016, nr 2. Dostęp: iz.poznan.pl.
- Sz. Mazur, Latające Fortece nad Poznaniem; Biuletyn Miejski: poznan.pl z dnia 09.04.2019 r.
(…) Następnym dniem była niedziela. Mieliśmy zamiar wziąć udział w mszy ewangelickiej, która odbywała się w byłej kaplicy cmentarnej parafii kościoła św. Pawła. Nie przydzielono ewangelikom innego kościoła. Kaplica znajduje się po prawej stronie ulicy – patrząc od strony miasta – obok dobrze znanego wszystkim poznaniakom ewangelickiego domu diakonis, który dzisiaj jest miejskim szpitalem. Kaplica domu diakonis w ogrodzie jest wykorzystywana przez baptystów. Dotarliśmy do naszego celu wcześniej i wykorzystaliśmy czas, jaki pozostał do rozpoczęcia mszy na przechadzkę po dobrze utrzymanych ścieżkach parku, który kiedyś był wielkim cmentarzem parafii św. Pawła i św. Łukasza. Odżyły w nas wspomnienia. Tutaj pochowaliśmy tych braci i siostry, którzy stracili życie we wrześniu 1939 roku; tutaj został pochowany w ostatnich dniach grudnia 1944 roku nasz generalny Superintendent D. Paul Blau; tutaj spoczywają przyjaciele i znajomi. Nagrobków już nie ma, zostały one usunięte, jak wszystko co tylko można było usunąć. Przed kaplicą zebrali się w tym czasie wierni. Niektórzy z nich przybyli z bardzo oddalonych wsi i miasteczek. Część z nich miała za sobą 50 km podróży. To jest kościół w diasporze. Gmina ewangelicka w Poznaniu liczy ze wszystkimi placówkami z zewnątrz jeszcze 500 parafian. Nie wszyscy ewangelicy dali się zapisać w kościelnym rejestrze. Msza w której uczestniczyło około 140 osób, rozpoczęła się nieznanym nam chorałem; mogliśmy jednak śpiewać, ponieważ rozdano śpiewniki. Cała msza odprawiana była w języku polskim. Po niej rozmawialiśmy z niektórymi z obecnych. Należą oni do nielicznych Niemców, którzy tu jeszcze żyją. Rozmawialiśmy na zewnątrz kościoła. Pogoda na to pozwalała, ale zimą lub w deszczowe dni takie spotkanie nie byłoby możliwe. Ewangelickiej gminie w Poznaniu brakuje miejsca spotkań, bo przybyli z daleka chcieliby przy takiej okazji także porozmawiać ze sobą.
Źródło: W. Prenzler, Spotkanie z naszym starym Poznaniem, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1992, nr 1-2, s. 140-144.
Nekrologia
