W okresie międzywojennym zmarłych w Poznaniu weteranów 1863 r. najczęściej chowano w kwaterze V (piątej) Cmentarza Garnizonowego na stoku Cytadeli. Postulowano utworzenie w tym miejscu swoistego mauzoleum uczestników powstania styczniowego. W lipcu 1938 r. zewidencjonowano tu 31 grobów* powstańców styczniowych; liczba ta zgadza się ze stanem z czerwca 2021 r., kiedy wykonałem zamieszczone niżej zdjęcia in situ.

Zwartą grupę stanowią groby powstańców styczniowych 1863 r. Druga Rzeczpospolita nie zapomniała o ich poświęceniu i grupa ta – już wówczas nielicznych starców – miała się całkiem nieźle. Weterani 1863 r. otrzymali specjalny dodatek pieniężny, honorowe stopnie oficerskie, uprawnienia do wojskowej opieki medycznej, a nawet Krzyże Walecznych czy Virtuti Militari. Wyróżniali się kombatanckim mundurem, a salutować im zobowiązani byli wszyscy wojskowi – od szeregowca po marszałka. (…) przysługiwał im wojskowy pochówek na Cmentarzu Garnizonowym i z czasem miejsce to stało się swoistym pomnikiem powstania styczniowego w Poznaniu. Groby tych czcigodnych starców odnowiono z okazji setnej rocznicy wybuchu powstania styczniowego w 1963 r. Wówczas też zniszczone krzyże zastąpiono stelami o wyróżniającym się, pięciobocznym kształcie. –  pisał prof. Wiesław Olszewski w 2008 r.

Źródło: W. Olszewski, Cmentarze na stokach poznańskiej Cytadeli, Poznań 2008, s. 117.

Współczesne badania nad losami mogił powstańczych, przetrwałych do dziś na cmentarnym stoku Cytadeli, zainicjował zespół historyków, pracujący pod kierunkiem prof. Wiesława Olszewskiego. W monumentalnym, wydanym w 2008 r. dziele tego poznańskiego historyka pt. „Cmentarze na stokach poznańskiej Cytadeli”, zamieszczono tabele z informacjami (o zmarłych), zebranymi na podstawie badań terenowych i kwerend archiwalnych. Jednak dostrzeżono wówczas jedynie część błędów zawartych w inskrypcjach, umieszczonych na stelach nagrobnych z 1963 r.

Przed 150. rocznicą powstania styczniowego, nagrobki weteranów poddano czyszczeniu i konserwacji. W roku jubileuszowym (2013 r.), na łamach „Głosu Wielkopolskiego” ukazała się seria krytycznych artykułów autorstwa red. Krzysztofa M. Kaźmierczaka. Dziennikarz, wytykając urzędnikom (m.in. zarządcy cmentarza) wieloletnie zaniedbania, podniósł problem zupełnie nieczytelnych inskrypcji oraz licznych błędów w nazwiskach i datach utrwalonych na nagrobkach. Mimo gorliwych zapewnień urzędników, przewidujących rychłą zmianę stanu rzeczy, wykonano wówczas jedynie niepełną kwerendę w archiwum poznańskiego Urzędu Stanu Cywilnego. Na tej podstawie wprowadzono zmiany do miejskiej wyszukiwarki cmentarnej. Nie doszło jednak do korekty napisów na pięciobocznych stelach, ustawionych na grobach powstańców; należy przypuszczać, iż – słuszna przecież! – inicjatywa nie została zrealizowana z powodów budżetowych oraz trudności w rozpoznaniu podmiotu inicjującego i finansującego.

W czerwcu 2021 r., po konsultacji problemu z Wydziałem Kultury UMP, w związku z nadchodzącą 160. rocznicą powstania styczniowego, przystąpiłem do próby weryfikacji treści inskrypcji umieszczonych na nagrobkach weteranów 1863 r. W tym celu wykorzystałem wyniki kwerendy w USC z 2013 r. oraz rezultaty kwerendy uzupełniającej w APP z lipca 2021 r. (dostęp do aktów zgonu). W ustaleniu dat rocznych urodzenia przydatne okazały się Roczniki oficerskie. Niestety, w wielu przypadkach trudno wskazać wiarygodną datę dzienną czy miesięczną narodzin i śmierci. Odnalezione zapisy metrykalne stoją w sprzeczności nie tylko z danymi umieszczonymi na nagrobkach, ale i z prezentowanymi w literaturze przedmiotu (również tej, posiadającej walor historiograficzny) czy w nekrologach (zlecanych do druku tuż po śmierci). Wprawdzie dane zawarte w Kartotece ewidencji ludności miasta Poznania z lat 1870-1931 przynoszą konkretne odpowiedzi, wydaje się jednak, iż koniecznym będzie w przyszłości porównanie ich z treścią aktów urodzenia, jeśli takowe zachowały się w archiwach (rozporoszonych na terenie Polski – większość weteranów pochodziła spoza Poznania).

W roku 2022 poznański odział IPN poszerzył zakres zgromadzonych informacji na temat weteranów pochowanych w kwaterze V Cmentarza Garnizonowego, o dane zaczerpnięte z parafialnych ksiąg urodzeń – w ten sposób udało się zweryfikować 21 zapisów.

Obecnie groby weteranów powstania styczniowego 1863 r. – na mocy Ustawy z dnia 22 listopada 2018 r. o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski – objęte są opieką Państwa Polskiego; figurują w Ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski, prowadzonej przez Instytut Pamięci Narodowej.

U dołu strony zamieściłem tabelę, zawierającą wszystkie zebrane w latach 2021-2023 dane personalne weteranów 1863

We wrześniu 2021 r. złożyłem petycję do Dyrektora Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, p. dr. Adama Siwka, wnosząc o wymianę nagrobków w kwaterze V Cmentarza Garnizonowego na stoku poznańskiej Cytadeli. Do moich postulatów zawartych w petycji (por. niżej) IPN w Warszawie odniósł się pozytywnie, zadanie delegując do oddziału poznańskiego.
Wiosną 2022 r., z inicjatywy Wojciecha Labudy, Pełnomocnika Prezesa Rady Ministrów ds. ochrony miejsc pamięci, odbyła się wizja lokalna na stoku Cytadeli z udziałem przedstawicieli Urzędu Miasta Poznania (Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków, Zarząd Zieleni Miejskiej, Wydział Kultury), Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu (Wydział Polityki Społecznej), pracowników poznańskiego IPN (Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa) oraz strony społecznej, reprezentowanej przez członków stowarzyszeń oraz Cyfrowe Lapidarium Poznania. Zdecydowano o wymianie nagrobków weteranów 1863 r.

W październiku 2023 r. przystąpiono do realizacji projektu autorstwa p. prof. Konstancji Pleskaczyńskiej. Konserwacji poddano stare nagrobki sąsiadujące z grobami weteranów, w tym okazały pomnik nagrobny kapitana Czesława Pobóg-Prusinowskiego. Nowe nagrobki weteranów powstania styczniowego wykonano ze szwedzkiego granitu (Bohus Grey). Całość przedsięwzięcia sfinansowana została z budżetu Instytutu Pamięci Narodowej (oddział w Poznaniu oraz w Warszawie).

_____________

* Według danych, zgromadzonych w 1938 r. przez poznański oddział Polskiego Towarzystwa Opieki nad Grobami Bohaterów, na poznańskich nekropoliach doliczono się 84 grobów powstańców styczniowych, w tym 31 na Cmentarzu Garnizonowym. Najwyraźniej, wskazana wówczas liczba uwzględnia jedynie groby weteranów 1863 r., zlokalizowane w kwaterze V (CG-V), gdzie miał miejsce ostatni uroczysty pochówek powstańca styczniowego w Poznaniu; było to pogrzeb Aleksandra Cieleckiego w 1937 r. Tymczasem, w okresie międzywojennym na cmentarnym stoku Cytadeli, pośród pochówków garnizonowych wskazać należy również groby innych uczestników zrywu z lat 1863-1864: Zygmunta Dzierżanowskiego (zm. w 1931 r.; pochowany na „cmentarzu wojskowym”, następnie przeniesiony na Cmentarz Łyczakowski we Lwowie), Ignacego Przybyszewskiego (zm. w 1928 r.; pochowany na Cmentarzu Garnizonowym; mogiła nie zachowała się). Przetrwał, choć w fatalnym stanie, grób Kazimierza Pułaskiego (zm. w 1926 r.; pochowany na cmentarzu starogarnizonowym. Po wojnie, wraz z małżonką przeniesiony do kwatery III Cmentarza Garnizonowego). Reasumując powyższe: na polskim Cmentarzu Garnizonowym do dziś zachowały się przynajmniej 32 groby weteranów 1863 r.; z krajobrazu zniknęły dwie mogiły powstańcze.

Wykaz powstańczych mogił, zlokalizowanych na stoku Cytadeli, uzupełnić należy nazwiskiem Stanisława Wiśniewskiego, w 1917 r. pochowanego w grobie rodzinnym na cmentarzu staroparafialnym św. Wojciecha.

Oprac. Paweł Skrzypalik

Podziękowania za merytoryczne wsparcie zechcą przyjąć: p. Rafał Ratajczak (Wydział Kultury UMP), p. prof. Krzysztof Stryjkowski, zastępca dyrektora Archiwum Państwowego w Poznaniu, p. Naczelnik Wojciech Chałupka oraz pracownicy Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN w Poznaniu.

PORÓWNAJ:

-> LISTA WETERANÓW XIX-WIECZNYCH WALK O NIEPODLEGŁOŚĆ, POCHOWANYCH W POZNANIU

-> GROBY WETERANÓW 1863 R. NA CMENTARZU JEŻYCKIM

-> GROBY WETERANÓW 1863 R. NA CMENTARZU GÓRCZYŃSKIM 

-> GROBY WETERANÓW 1863 R. NA CMENTARZU BOŻEGO CIAŁA 

• Wykaz weteranów powstań narodowych (zweryfikowani przez Komisję Kwalifikacyjną w latach 1919-1924).
• Powstanie styczniowe w zbiorach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.
• Dokumenty powstania styczniowego. Materiały źródłowe do dziejów Powstania Styczniowego 1863-1864; powstanie.poznan.ap.gov.pl.
• Powstanie styczniowe w zbiorach Biblioteki Narodowej.
• Katalog Powstańców Styczniowych [tu m.in. biogramy weteranów, literatura].
• Baza Grobów Powstańców Styczniowych.
• Kartoteka ewidencji ludności miasta Poznania z lat 1870-1931; e-kartoteka.net.
• Wyszukiwarka nekrologów z wielkopolskiej prasy; wtg-gniazdo.org.
• J. Łukaszewski, Zabór pruski w czasie powstania styczniowego 1863-64 r., Jassy 1870. Dostęp: Polona, JBC lub WBC.
• Oficerowie-weterani uczestnicy powstania narodowego 1863 r., [w:] Rocznik Oficerski 1923, Warszawa 1923, s. 37-67. Dostęp: WBC lub Polona.
• Oficerowie-weterani uczestnicy powstania narodowego 1863 r., [w:] Rocznik Oficerski 1924, Warszawa 1924, s. 86-113. Dostęp: WBC lub Polona.
• Lista uczestników powstań narodowych 1831, 1848 i 1863 r., [w:] Rocznik Oficerski 1928, Warszawa 1928, s. 859-874. Dostęp: WBC lub Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa.
• Lista uczestników powstania narodowego 1863 r., [w:] Rocznik Oficerski 1932, Warszawa 1932, s. 917-920. Dostęp: WBC lub Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa.
• Imienny wykaz weteranów powstań narodowych 1831, 1848 i 1863 roku, Warszawa 1923. Dostęp: WBC.
• W. Truszkowski-Fidler, Wykaz Wielkopolan uczestników powstania 1863 r., Warszawa 1938. Dostęp: WBC.
• „Kronika Miasta Poznania”, 2013, nr 1, 1863.
• Z. Grot, Rok 1863 w zaborze pruskim. Udział społeczeństwa polskiego w Powstaniu Styczniowym, Poznań 1963.
• A. Ciszak, Ziemia wrzesińska w powstaniu styczniowym 1863-1864, Września 1864.
• A. Czubiński, Powstanie 1863-1864 we wschodniej Wielkopolsce, Poznań 1993. Dostęp: WBC.
• M. Rezler, Wielkopolanie pod bronią 1768-1921. Udział mieszkańców regionu w powstaniach narodowych, Poznań 2011.
• J. Bączyk, A. Bilski, Na stoku Cytadeli poznańskiej. Przewodnik po cmentarzach, Poznań 2005. 
• W. Olszewski, Cmentarze na stokach poznańskiej Cytadeli, Poznań 2008. 
• K. M. Kaźmierczak, Wielkopolska zapomniała o grobach powstańców styczniowych; gloswielkopolski.pl z dnia 21.01.2013.
• K. M. Kaźmierczak, Powstańcy styczniowi na poznańskich cmentarzach. Wiecie, gdzie są pochowani?; gloswielkopolski.pl z dnia 22.01.2013.
• K. M. Kaźmierczak, Błędy na grobach bohaterów powstania styczniowego; gloswielkopolski.pl z dnia 05.03.2013.
• K. M. Kaźmierczak, Groby powstańców styczniowych do odnowienia i naprawy błędów; gloswielkopolski.pl z dnia 05.03.2013.
• K. M. Kaźmierczak, Urzędnicy wezmą się za groby powstańców styczniowych; gloswielkopolski.pl z dnia 18.03.2013.
• K. M. Kaźmierczak, Błędy na grobach powstańców do korekty; gloswielkopolski.pl z dnia 19.04.2013.
• K. M. Kaźmierczak, Groby bohaterów powstania styczniowego będą odnowione; gloswielkopolski.pl z dnia 10.10.2013.
• Wielkopolanie w Powstaniu Styczniowym; regionwielkopolska.pl.
• „Powstali 1863” – konferencja w Poznaniu; dzieje.pl.
• 158. rocznica wybuchu powstania styczniowego. Walczono także w Wielkopolsce; poznan.tvp.pl z dnia 22.01.2021 r.
• Powstanie styczniowe: wymierna pomoc Poznania i Wielkopolski; jedynka.polskieradio.pl z dnia 16.11.2013 r.
• W. Wybranowski, Bohaterowie są tu niepotrzebni…? Felieton redaktora naczelnego; gloswielkopolski.pl z dnia 13.09.2021 r.
• G. Okoński, Powstańcze i wojskowe groby na Cytadeli będą uporządkowane. Ale nie ma chętnych firm do restaurowania kwater cmentarza; gloswielkopolski.pl z dnia 13.09.2021 r.
• Upamiętnienie Powstańców Styczniowych spoczywających na stokach poznańskiej Cytadeli – Poznań, 21 stycznia 2022; poznan.ipn.gov.pl.
• Nagrobki weteranów Powstania Styczniowego na poznańskiej Cytadeli zostaną odnowione; dzieje.pl z dnia 19.11.2023 r.