Wilda: ewangelicki cmentarz staroparafialny św. Pawła

wraz z tzw. Cmentarzem Francuzów - wydzieloną kwaterą jeńców z okresu wojny francusko-pruskiej 1870-1871

niem. St. Pauli-Kirchhof, Franzosen Kirchhof
cmentarz założono w latach 60. XIX w.; część nadziemną zlikwidowano w latach 50. XX w.
obecnie: zabytkowy park im. Izabeli i Jarogniewa Drwęskich (dawniej: park Livoniusa, park Lubuski)

Cmentolina | Tamberloch | Bastion Grolman | park Drwęskich

Zespół chrześcijańskich nekropolii śródmieścia. Czerwona strzałka wskazuje stary cmentarz św. Pawła (Pauli-Kirchhof); obecnie - park im. Izabeli i Jarogniewa Drwęskich. Fragment Neuesterplan der Provinzial-, Haupt-, u. Residenzstadt Posen; 1913 r. Źródło: CYRYL_15_0_1_3_0001.

Cmentarz na przedpolu Bastionu Grolman założono dla zamożnych i wpływowych członków nowomiejskiej parafii św. Pawła – najważniejszej wspólnoty protestanckiej 2. poł. XIX wieku w Poznaniu. Nekropolia istniała od końca lat 60. XIX w. do lat 50. XX w.

Wraz z decyzją o likwidacji pruskich fortyfikacji poligonalnych (na początku XX w.) powstał projekt przekształcenia starej, zaniedbanej nekropolii parafii św. Pawła w park. Do tej koncepcji nawiązano w okresie międzywojennym, kształtując śródmiejskie pasma zieleni publicznej. W porozumieniu z parafią zagwarantowano konserwację niemal 250 najcenniejszych nagrobków (m.in. kwatery diakonis), remont domu grabarza i opłotowanie nekropolii. Zakładano możliwość przedłużenia ul. Różanej i Wujka. Pierwotny, alejowo-kwaterowy układ przestrzenny zdecydowano się zachować (pod opieką stróża) w zachodniej części parku. Umowa przypominała, iż ustawowy termin ochrony części cmentarnej obowiązywać będzie przez 50 lat od zamknięcia nekropolii dla nowych pochówków, czyli do 1954 r.
Przystąpiono do rozbiórki drewnianej kostnicy; zaczęto też likwidować niezidentyfikowane groby. Pozostałe obsadzano żywopłotami zachowując zdobne, kute kraty. Wcześniej ekshumowano kwaterę jeńców francuskich wojny 1870-1871, których szczątki uroczyście przeniesiono na stok Cytadeli. W realizacji ambitnego projektu przeszkodził wybuch II wojny światowej.

Najprawdopodobniej to właśnie ze starego cmentarza św. Pawła pochodziło wiele nagrobków rozszabrowanych przez czerwonoarmistów wiosną 1945 r. Stanęły one na grobach oficerów, najpierw na tzw. Placu Stalina, następnie zostały przeniesione na cmentarny stok poznańskiej Cytadeli. Zachowało się tam kilka nagrobków z widocznymi sygnaturami znanych na przełomie XIX i XX w. poznańskich kamieniarzy (Oscar Böttger, Benno Sametzki).   

Po uporządkowaniu terenu pod koniec lat 50. XX w. (bez przeprowadzenia ekshumacji), na obszarze dawnego cmentarza urządzono Park Lubuski (zwany przez poznaniaków „Cmentoliną” lub „Grolmanem”), popularne pośród młodzieży miejsce, zimą służące zjazdom na sankach. Obecnie to zabytkowy park im. Izabeli i Jarogniewa Drwęskich. W latach 2019-2020 prowadzono tu prace rewaloryzacyjne, podczas których ujawniono szczątki (m.in. ossuarium z lat 50. XX w.?). Powtórny ich pogrzeb odbył się na Miłostowie w kwaterze ewangelickiej.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

  • G. Kodym-Kozaczko, Poznański Ring w przestrzeni miasta. Krótka nauka urbanistyczna według obyczaju europejskiego; dostęp: trakt.poznan.pl.
  • H. Grzeszczuk-Brendel, Josef Stübben. Rozplanowanie terenów pofortecznych w Poznaniu, [w:] Fortyfikacje w przestrzeni miasta, pod red. A. Wilkaniec, M. Wichrowskiego, Poznań 2006, s. 80-84.
  • A. Wilkaniec, Fortyfikacje zaczątkiem powstania założeń zieleni miejskiej – proces przejmowania przez miasto Poznań terenów fortecznych na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Fortyfikacje w przestrzeni miasta, pod red. A. Wilkaniec, M. Wichrowskiego, Poznań 2006, s. 71-79.
  • B. Łukasik, A. Wilkaniec, Parki miejskie w strukturze i krajobrazie Poznania, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie”, 2016, t. 44, s. 319-328.
  • A. Rosada, M. Walerzak, P. Urbański, Zabytkowe parki miejskie w klinowo-pierścieniowym systemie zieleni Poznania, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie”, 2016, t. XLIV, s. 299-317.
  • H. Michalak, Zabytkowe parki i skwery strefy centralnej miasta Poznania, [w:] „Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Architektura i Urbanistyka”, 2006, z. 6, s. 35-41.
  • Bastion Grolman na zdjęciach ze zbiorów MKZ; za: CYRYLem.
  • Szlak dziedzictwa reformacji. Dostęp: trakt.poznan.pl.

Rewaloryzacja parku im. Izabeli i Jarogniewa Drwęskich w Poznaniu. Nr sprawy: ZZM.ZP/252-01/2019P: 

  1. Architektura i urbanistyka Poznania w XX wieku, pod red. T. Jakimowicz, Poznań 2005.
  2. Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski S., Wojciechowski M., Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.
  3. Fabiszak M., Brzezińska A. W., Cmentarz, park, podwórko. Poznańskie przestrzenie pamięci, Warszawa 2018.
  4. Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
  5. Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
  6. Krzyślak B., Dawny kościół św. Pawła na Fredry, Poznań 2003.
  7. Krzyślak B., Kościół Najświętszego Zbawiciela w Poznaniu, seria: „Zabytki Poznania” Biblioteki „Kroniki Miasta Poznania”, Poznań 2017.
  8. Kurzawa Z., Kusztelski A., Historyczne kościoły Poznania. Przewodnik, Poznań 2006.
  9. Mrugalska-Banaszak M., Wilda w czterech odsłonach, Poznań 2018.
  10. Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780-1880, Poznań 2009.
  11. Sobczak J., Kościoły Poznania, Poznań 2006.
  12. Staemmler J., Wspomnienia poznańskiego pastora, przekład i opracowanie O. Kiec, Poznań 2017.
  13. Stryjkowski K., Poznań ’45. Ostatni rok wojny i pierwszy rok odbudowy, Poznań 2013.
  14. Szafran H., Miasto Poznań i okolica, Poznań 1959.
Fragment zdjęcia lotniczego z sierpnia 1945 r. (zorientowanego na zachód), ukazujący zespół chrześcijańskich cmentarzy poznańskiego śródmieścia. U dołu po prawej: ewangelicki cmentarz staroświętokrzyski z wyróżniającym się w krajobrazie dworem Mycielskich oraz murem biegnącym wzdłuż ul. Ogrodowej. Na lewo od niego, oddzielony elementami fortyfikacji (kaponiera Bastionu Grolman) - ewangelicki stary cmentarz św. Pawła. U góry, pomiędzy ul. Towarową a obecną Aleją Niepodległości widoczne połączone przestrzennie cmentarze: ewangelicki (Rittertor-Friedhof), prawosławny (tzw. grecki) oraz staromarciński. Zdjęcie ze zbiorów NARA via Biografia Archeologii: archeo.edu.pl.
"Dziennik Poznański", 16.04.1880, nr 87, s. 3.
"Wielkopolanin", 23.02.1906, nr 43, s. 3.
"Wielkopolanin", 03.07.1894, nr 148, s. 3.
"Wielkopolanin", 26.06.1894, nr 143, s. 3.
Groby rodziny Kartmannów na starym cmentarzu św. Pawła; lata międzywojenne. Zdjęcie ze zbiorów prywatnych, za: M. Mrugalska-Banaszak, "Wilda w czterech odsłonach 1235-1945", Poznań 2018, s. 395.
"Gazeta Powszechna", 31.10.1922, nr 246, s. 2. Dostęp: WBC.
"Nowy Kurier", 27.05.1933, nr 121, s. 8. Dostęp: WBC.
"Nowy Kurier", 03.06.1938, nr 126, s. 11. Dostęp: WBC.
"Nowy Kurier", 01.12.1933, nr 277, s. 9. Dostęp: WBC.
"Kurier Poznański", 02.12.1933, nr 555, s. 6. Dostęp: WBC.
"Nowy Kurier", 02.12.1933, nr 278, s. 7. Dostęp: WBC.
Kościół św. Pawła, ("ewangelicka katedra") oraz budynek probostwa na fotopocztówce z początku XX wieku. Świątynia została wzniesiona w latach 1866-1869 według projektu Augusta Stülera i Juliusza Hochbergera. W 1945 roku kościół przy ul. Fredry przejęli katolicy (obecnie pw. Najświętszego Zbawiciela). Źródło: CYRYL_13_0_5_0112.
Neogotycki kościół św. Pawła oraz pobliska kostnica szpitala garnizonowego. Stąd wyruszały na stary cmentarz św. Pawła kondukty wiodące zmarłych w niewoli francuskich żołnierzy wojny 1870-1871. Ilustracja pochodzi z "Die Gartenlaube. Deutsche Städtebilde", Leipzig 1889.
Wnętrze kościoła ewangelickiego św. Pawła na zdjęciach z pierwszej dekady XX w.; kolekcja ikonograficzna Biblioteki PTPN, numer inwentarzowy: F 12/H 8.
A oto pierwsze zdjęcie wiosenne; młodzierz 6 Szkoły Wydziałowej w Poznaniu udała się z inicjatywy Kółka Przyrodniczego do pobliskiego cmentarza i umieściła na drzewach 21 skrzynek-domków dla sikorek i szpaków. Źródło zdjęcia i opisu: "Ilustracja Polska", 1934, nr 16, s. 14. Dostęp: WBC.
"Ilustracja Polska", 1935, nr 13, s. 13. Dostęp: WBC.
"Nasza Gazetka", maj 1934, nr 1, s. 15-16.
"Nasza Gazetka", kwiecień 1939, nr 8, s. 120.

Kwatera żołnierzy francuskich, wziętych do niewoli podczas wojny francusko-pruskiej z lat 1870-1871 i zmarłych w twierdzy poznańskiej.
Większość pochowano w wydzielonej kwaterze na starym cmentarzu św. Pawła ⤵️

(…) pamięci wojny [francusko-pruskiej 1870-1871] poświęcony jest pomnik na cmentarzu kościoła św. Pawła. Jest to prosty, wykonany z szarego marmuru krzyż Francuzów. Upamiętnia on zmarłych w Poznaniu w niemieckiej niewoli, z powodu ran lub na skutek chorób, francuskich żołnierzy, a wzniesiony został przez ich towarzyszy. Ramiona krzyża i podstawa noszą napis: „A la memoire des soldat français décédés en 1870-71. Erige par leurs compatriotes. R. I. P. – et nunc meliorem patriam appetunt*. Na utrzymanie 114 wspólnych grobów ambasada francuska w Berlinie płaci gminie św. Pawła co roku pewną sumę pieniędzy.

* „Ku pamięci żołnierzy francuskich, którzy zginęli w latach 1870-71. Wzniesiony przez ich rodaków. Niech spoczywają w pokoju – teraz w lepszej są krainie”.

Źródło: A. Kronthal, Poznań oczami Prusaka wzorowego, Poznań 2009, s. 124. Por. przypis nr 378 tamże na s. 202.

"Goniec Wielkopolski", 06.08.1877, nr 131, s. 4. Dostęp: WBC.
"Goniec Wielkopolski", 20.08.1877, nr 142, s. 4. Dostęp: WBC.
Żołnierze 7. Batalionu Saperów podczas prac ekshumacyjnych jeńców francuskich z wojny 1870-1871. Poznań, wrzesień 1931 r. Zbiory W. Beckera; zdjęcie i opis za: J. Bączyk, A. Bilski, "Na stoku Cytadeli poznańskiej. Przewodnik po cmentarzach", Poznań 2005, s. 124.
Fragment artykułu relacjonującego ceremonię uroczystych przenosin szczątków Francuzów do mauzoleum na stoku Cytadeli. "Kurier Poznański", 1931.11.06, R. 26, nr 512, s. 3. Dostęp: WBC.

(…) spróbujmy odtworzyć przeszłość ulicy Topolowej i ulic sąsiednich. Była to dawna droga forteczna. Całą przestrzeń obecnego parku zajmował za mych młodych lat cmentarz ewangelicki parafii św. Pawła, odgrodzony od Topolowej niskim drewnianym płotem. Polska nazwa, „Topolowa”, jest trafna, ulica bowiem jest rzeczywiście obsadzona tymi drzewami. (…) Domy po stronie północnej (ul. Niedziałkowskiego) pochodzą sprzed pierwszej wojny światowej. Na ścianie domu pod drugim, na poziomie pierwszego piętra, widnieje w niszy niewielki krzyż, pamiątka (…) po kościele św. Łazarza, który w XIX stuleciu stał opodal na skarpie. Rozsiadł się tutaj cmentarz zwany francuskim, gdzie chowano zmarłych w Poznaniu jeńców wojny 1870-1871.

Źródło: Z. Zakrzewski, Ulicami mojego Poznania, Poznań 1985, s. 534, 545.

Fragment Plan der Stadtbefestigung von Posen; widoczny zespół śródmiejskich nekropolii chrześcijańskich. Co nie jest regułą - został poprawnie opisany. Mamy zatem: "mały" i "duży" cmentarz świętomarciński (nr 1 i 2), prawosławny cmentarz grecki (nr 3), ewangelickie cmentarze świętokrzyskie (nr 4 i 5), stary ewangelicki cmentarz św. Pawła (nr 6), a w jego obrębie - tzw. Cmentarz Francuski z lat wojny 1870-1871 (nr 7 jako "Franzosen Kirchhof"). Źródło: agadd2.home.net.pl.
Projekt przekształcenia starego cmentarza św. Pawła w park miejski, autorstwa Władysława Marcińca, ówczesnego dyrektora Ogrodów Miejskich; rys. z 1938 r. Źródło: B. Krzyślak, "Kościół Najświętszego Zbawiciela w Poznaniu", Poznań 2017, s. 28.
Po wstępnych pracach porządkowych, wiosną 1939 r. przystąpiono do realizacji koncepcji przekształcenia wschodniej części cmentarza w park. Jej autorem był Tadeusz Płończak. Widmo wojny zmieniło priorytety. Ostatecznie park powstał dopiero w 1959 r. Źródło: M. Mrugalska-Banaszak, "Wilda w czterech odsłonach 1235-1945", Poznań 2018, s. 395.
"Gazeta Powszechna", 13.04.1939, nr 85, s. 6. Dostęp: WBC.
Wybudowany w latach 40. XIX w. Bastion Grolman widziany z lotu ptaka na zdjęciu zorientowanym na wschód. Przy lewej krawędzi fotografii - zieleń starego cmentara świętokrzyskiego oraz browar Huggera. Po prawej - zajmujący przedpole fortyfikacji stary cmentarz św. Pawła, obecnie: Park Drwęskich. Łuk ulicy u podnóża stoku ma dziś łagodniejszy przebieg...; 1924 r. Źródło: MKZ via CYRYL_18_11_12_0002.

Dawny cmentarz ewangelicki; po II wojnie światowej - Park Lubuski. Dla poznaniaków - "Cmentolina" lub "Grolman"... ⤵️

Moja szkoła podstawowa mieściła się w ogromnym, pruskim budynku z szarych bloków. Wyglądała jak warowny zamek. Wnętrze miała imponujące, schody obramowane białymi balustradami, posadzki z wielkich płyt. Na każdym piętrze, na podestach, okrągłe mozaiki z kolorowych kamyków. Klasy jak sale balowe, zwłaszcza nasza, na drugim piętrze. (…) Paprocie, filodendrony, kilka odmian pnączy, wszystko to rozrastało się pod ścianami i wędrowało po specjalnie zbitych rusztowaniach. Był w tym wnętrzu zapach i niepokój ogrodu. Trochę to rozpraszało, zwłaszcza na przedmiotach ścisłych. Monikę przyprowadziła wychowawczyni w środku roku szkolnego, do piątej klasy. Przez pierwsze tygodnie obserwowałam ją uważnie. (…) W końcu powstał między nami względnie stabilny układ. Wyczuwałyśmy wzajemnie, że coś nas łączy, ale nie spieszyłyśmy się z odpowiedzią na pytanie – co? Obchodziłyśmy siebie raczej z daleka, kołami, raz po raz tylko podejmując ryzyko rozmowy. Wyglądało na to, że nie mamy dla siebie czasu. Od kilku miesięcy przyjeżdżał już po mnie Filip. Wypadał na rowerze zza zakrętu furkocząc wiatrówką, na podjeździe wykonywał po mistrzowsku dwie ósemki, wyhamowywał z piskiem opon, spuszczał jedną nogę z pedału i czekał, aż podam mu teczkę. Zawieszał ją na kierownicy i szliśmy wkoło przez tak zwaną „cmentolinę”, park, który jeszcze dwa lata temu był cmentarzem poniemieckim. Po szkole krążyły czarne opowieści, że chłopcy z wyższych klas wykopują tam czaszki z długimi włosami. Nie wierzyłam w to.

Źródło: B. Latawiec, Ciemnia, Szczecin 2016, s. 72-73.

Niepokojące oblicze zrewaloryzowanego w latach 2019-2020, zabytkowego parku im. Izabeli i Jarogniewa Drwęskich w obiektywie Macieja Krajewskiego (Łazęga Poznańska/Furtka) ⤵️

Lipiec 2020 r. Zbiorowa mogiła w kwaterze ewangelickiej na Miłostowie, w której pochowano szczątki ujawnione w październiku 2019 r., podczas rewaloryzacji Parku Drwęskich. Pozostaje mieć nadzieję, że inwestor ostatecznie zadba o trwały nagrobek... Fot. P. Skrzypalik.

Petycja do Zarządu Zieleni Miejskiej w Poznaniu

error: Nie kopiuj, proszę. Zamiast tego udostępnij! Masz pytania? Napisz: skrzypalik@e-lapidarium.pl.
Scroll to Top
Skip to content