Przyszpitalny cmentarz św. Łazarza; Wilda

Kościół oraz szpital św. Łazarza | lazaryci | leprozorium | trąd i dżuma w Poznaniu | Święty Łazarz

Fragment "Plan de Posen", ok. 1734 r. U dołu po lewej, kolorem czarnym oznaczono kompleks świątynno-szpitalny św. Łazarza z cmentarzem; kolorem żółtym wskazano szpital i cmentarz Świętego Krzyża; kolorem jasnoniebieskim wskazano kościół Wszystkich Świętych z Nowym Cmentarzem. Źródło: Staatsbibliothek zu Berlin.

Niewielki cmentarz, położony w granicach parafii świętomarcińskiej, w sąsiedztwie dawnego przedmieścia Wenetowo, opodal szpitala i kaplicy św. Łazarza. Niewiele wiadomo na temat tego miejsca pochówku; zapewne grzebano na nim podopiecznych szpitala, tj. ubogich oraz chorych (m.in. na trąd, szpital św. Łazarza pełnił bowiem również funkcję leprozorium). Podczas wyrównywania chodnika przy ul. Stromej (ob. Niedziałkowskiego), na wysokości szkoły powszechnej, na niewielkiej głębokości odkryto „moc kościotrupów”.

Istnienie szpitala za Bramą Wrocławską może być związane z działalnością przybyłych w średniowieczu lazarytów. Jednak znany ze źródeł pisanych szpital budowano dopiero w latach 1569-1571, w związku z nawrotami dżumy. Usytuowany na wzniesieniu kompleks budynków szpitalnych – kilka domów, drewniany (później murowany) kościółek, cmentarz, łazienki oraz zabudowania gospodarskie – był niszczony podczas najazdów na Poznań w XVII w. Zabytkowy budynek szpitalny, istniejący do dziś na rogu ul. Niedziałkowskiego i Górna Wilda, pochodzi z połowy XVIII w. Cmentarz św. Łazarza użytkowano zapewne jeszcze w tym samym stuleciu. Kościółek – w krypcie którego spoczął ceniony poznański medyk, Jerzy Janecki – rozebrano w 1837 r. Na jego miejscu postawiono przydrożny krzyż, a lata później – kamienicę pod adresem Niedziałkowskiego 2-2a. Tam, w niszy pomiędzy loggiami na piętrze, jeszcze w latach 50. XX w. istniał mniejszy krzyż, przypominający o historii tego miejsca (por. Z. Zakrzewski, Ulicami mojego Poznania…). 
Od wezwania kościoła szpitalnego nazwę bierze dzisiejsza część miasta: (Święty) Łazarz.

Z kompleksu szpitalno-świątynnego zachowały się:

  • zabytkowy, klasycystyczny dom zarządcy majątku, pozostałego po likwidacji szpitala św. Łazarza, wybudowany przy dzisiejszej ul. Niedziałkowskiego 28 na przełomie XVIII i XIX w.; przebudowany na przełomie XIX i XX w., być może przez dzierżawców z rodziny Schneiderów lub Ertlów.
  • zabytkowy, barokowy budynek szpitala przy ul. Niedziałkowskiego 30, wielokrotnie przebudowywany w XIX i XX w.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

CMENTARZ PRZYSZPITALNY ŚWIĘTEGO DUCHA

CMENTARZ PRZYSZPITALNY ŚWIĘTEGO KRZYŻA

CMENTARZE EPIDEMICZNE W POZNANIU | DŻUMA I CHOLERA

  1. „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 3, Święty Łazarz.
  2. „Kronika Miasta Poznania”, 2007, nr 4, Szpitale.
  3. Boras Z., Trzeciakowski L., W dawnym Poznaniu. Fakty i wydarzenia z dziejów miasta do r. 1918, Poznań 1974.
  4. Dzieje Poznania, t. 1, Dzieje Poznania do roku 1793, pod red. J. Topolskiego, tomy 1* i 1**, Warszawa-Poznań 1988.
  5. Góralski Z., Działalność charytatywna w Polsce przedrozbiorowej, Warszawa-Kraków 1973.
  6. Kępski Cz., Idea miłosierdzia a dobroczynność i opieka, Lublin 2002.
  7. Leś E. E., Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Warszawa 2001.
  8. Łukaszewicz J., Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasacht. 1 i 2, Poznań 1838. Dostęp: Polona.
  9. Łukaszewicz J., Krótki opis kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiejt. 1, Poznań 1859. Dostęp: Polona.
  10. Mrugalska-Banaszak M., Wilda w czterech odsłonach 1235-1945, Poznań 2018.
  11. Sieciechowiczowa L., Życie codzienne w renesansowym Poznaniu 1518-1619, Warszawa 1974.
Budynki założenia świątynno-szpitalnego św. Łazarza według ilustracji z "Kuriera Poznańskiego", za: M. Mrugalska-Banaszak, "Wilda w czterech odsłonach...", s. 44.
J. Łukaszewicz, "Krótki opis historyczny kościołów parochialnych...", t. I, Poznań 1858, s. 158 oraz 171-173. Dostęp: WBC.

Wizytacja kanoniczna z roku 1662… 

Naprzód do izby słupy od wrót dobre, wrotnice złe obalone. Parkan zły pochylony, desek ledwo co. Mieszkanie przy wrotach murowane na księdza należyte, pod nim, piwnica, drzwi do nich stare, zamek oderwany.
Domostwo, w którym ubogie świętokrzyskie i od św. Walentego mieszkają, w tym domostwie w sieni miejscami posowa pogniła i balki niektóre złe. Komin murowany i ognisko dobre, w izbie posowa dobra. Okien potrzeba. Piec niezgorszy, przy oknie od sadu podciąg nowy względem ściany wyprężony, która ze sadu wsparta stędarami dwiema, ściana gliniana dokoła stara niezgorsza. Dach stary szkudłami miejscami łatania potrzebuje. Przy tym domostwie komórki różne ubogich, dach nad tymi komórkami miejscami poprawy potrzebuje.
Parkan około kirchowa zły, słupy pogniłe, wszytek parkan się pochylił, desek miejscami ledwo co, dach zły. Fortka do tego kirchowa dobra z daszkiem i ze drzwiami.
Na tym kirchowie domek szpitalny, podprzycieski także wiąznie dołem pogniłe. Dach stary zły, łaty i kozły pogniłe. W izdebce posowa, zgniła, komin murowany wierzchem oszarpany; przy tym domku parkan gliniany nachylony, ściana się wywali, nakrycia z dachu potrzeba, wrota na podwórze, gdzie domki miejskie, oszarpane.
Drugi domek, w którym Sokół mieszka, niezgorszy, ściany z izdebką i komorą dobre, dachu tylko po jednej stronie od szpitala miejscami poprawić trzeba, około tego domku płotem obwiedzione podwórze.
Łazienka w tyle tego domku zła, w ziemię wpadła, glina od ściany odpadła, dachu po jednej stronie ku ogrodu rzeźniczemu i komin murowany pogniły. Studenka do łaźni należąca zła, żórawia niemasz, około studenki parkan zły pogniły z wrotami do gumna oszarpanemi.
Szpital łazarecki w ściany gliniane dołem oszarpany, miejscami ściany wypadły, deskami tylko zastawiono, komin wielki murowany dobry, tylko zeń zacieka, iż rynienka zła. Izba dla ubogich dobra i piec niezgorszy. Kominek tylko oszarpany, posowa także ściany blochowe dobre i okna, posadzka także dobra z jastrychu.
Z tej izby idąc do kościoła drewnianego, w nim ściany murowane w drzewo z pruska, zewsząd a najbardziej od stodoły porysowane dla przyciesi pogniłych, na których te ściany stoją, posowa niezgorsza tylko zacieka na nie, zaczym trzeba przełożyć dachówkę.
Do czeladnicy idąc wrota z furtką i ze ścianami dobre, dwie kolnie przy sobie stojące od bydła dobre z nakryciem, u jednej miejscami dołem glina odpadła. Studenka przy nich zapadła, żóraw z węborkiem okutym, koryto sosnowe nowe.
Czeladnica w murze dobra, wewnątrz miejscami mur oszarpany, w drzewie zaś pogniła ze ścianami, w izbie posowa niezgorsza, w sieni zaś jej ledwo co jest. Komin murowany dobry, ognisko oszarpane. Poszycie w wszystkim domostwie złe, zacieka na mury.
Chlewy za tą czeladnicą złe tak w ścianach jako i przyciesach i nakrycie wszystko złe pogniłe.
Sołek zły jednym rogiem upadł ze przyciesi i słupy pogniły. Dach stary, miejscami od kościoła zły.
Chlew od świń przy nim oszarpany. Idąc od stodół wrota z fortą dobre, parkan pochyły.
Stodoła stara na przeciwko wrotom nowo poszyta, szkudły dołem miejscami poopadały. Druga stodoła stara długa, w niej ściana jedna nowa z przycioskami i z murłatem.
Ogród od rzeki ku cegielni częścią rowem obwiedziony, który już zalazł; na nim płocik niski ledajaki, częścią bez rowu, cierniem i łatami obwiedziony. Od Wildy znowu rowek, na którym płot niski pochylony, od pola zaś płotem nieco ten ogród ogrodzony.

Źródło: cyt. za: M. J. Mika, O dawnym szpitalu św. Łazarza…, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1948, nr 2, s. 107-108. Zachowano pisownie oryginalną.

Wizytacja kanoniczna z roku 1719…

Naprzód szpital św. Łazarza wszytek reparacji potrzebuje, ponieważ przyciesi wszytkie pod nim pogniły, dachówkę także przebrać potrzeba, i wierzchniej jako i spodniej dodać, której wiele brakuje; tamże ściany około szpitala z obu stron oszarpane. Ten szpital z pruska częścią w cegłę, częścią w glinę budowany naprawy potrzebujący.
Przy tym szpitalu jest kościółek murowany, dachówką nakryty, który naprawy potrzebuje. Przy tym kościele jest dzwonnica zła, z wierzchu blachą pobitą niezgorszą.
Około tego kościoła i kamieniczki plebańskiej jest płot chróściany, za kościołem i szpitalem stodoła o jednym bojowisku w koło chróstem ogrodzona, którą miejscami pokryć trzeba, tak ze spodku jak i z wierzchu.
Item czeladnica alias domostwo dla rataja, to znacznej reparacji potrzebuje, ponieważ znacznie jest zdezolowane, jako to desek, posowy i szczytu od drogi publicznej potrzeba, przy tej czeladnicy jest stajenka dla bydła i chlewik dla świń, to wszytko znacznie reparacji potrzebuje.
Item Boża Męka przed szpitalem.
Item także ex opposito przez drogę są dwa domki, jeden za drugim z chróstu budowanego praetenditur, że na gruncie łazareckim, o czym pristinas dispositiones, cui iure competit, proprietates ich nie pokaże.
Item pod więzami studnia za szpitalem naprawy potrzebuje.
Item także domek, przy którym komin murowany naprzeciw plebanii stojący, i ten znacznie nadpustoszały, w ziemię wlazł z przyciesami zgniłemi, z drugiej strony od Wildy lubo jest sad bez żadnego ogrodzenia pustkami stoi.
Item nad drogą domek dla ubogiego mały, stary. Drugi domek za nim także nad drogą publiczną, reparacji obadwa potrzebują. Te obadwa domki są szpitalne (…).

Źródło: cyt. za: M. J. Mika, O dawnym szpitalu św. Łazarza…, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1948, nr 2, s. 109. Zachowano pisownie oryginalną.

"Goniec Wielkopolski", 02.05.1896, nr 102, s. 3.
"Postęp", 23.06.1896, nr 142, s. 3.
"Kurier Poznański", 12.05.1935, nr 218, s. 19. Próba rekonstrukcji istniejącego pawilonu szpitalnego, wykonana przez inż. arch. Zbigniewa Zielińskiego, za: "Kronika Miasta Poznania", 1948/2.
Kamienica przy ul. Niedziałkowskiego 2-2a, listopad 1955 r. Na piętrze, pomiędzy loggiami, widoczny krzyż, przypominający o dawnym charakterze tej części miasta. Po lewej widoczny dzisiejszy park Drwęskich, dawniej - stary ewangelicki cmentarz św. Pawła. Zdjęcie ze zb. fototeki MKZ w Poznaniu, za: M. Mrugalska-Banaszak, "Wilda w czterech odsłonach...", s. 43.
"Kurier Poznański", 31.01.1937, nr 49, s. 13.
error: Nie kopiuj, proszę. Zamiast tego udostępnij! Masz pytania? Napisz: skrzypalik@e-lapidarium.pl.
Scroll to Top
Skip to content