Ewangelicki cmentarz św. Mateusza przy ul. Traugutta i Rolnej
niem. St. Matthäi-Friedhof
cmentarz założono w latach 90. XIX w.; w części nadziemnej zlikwidowany pod koniec lat 40. XX w.
obecnie: skwer Zofii Ścibor-Rylskiej, skwer Krystyny Skarbek, Szkoła Podstawowa nr 5 im. R. Traugutta, blok mieszkalny przy ul. Hetmańskiej
teren niezrealizowanego parku Partyzantów
Wilda | zmartwychwstańcy | parafia rzymskokatolicka pw. Maryi Królowej
Cmentarz założono pod koniec lat 90. XIX wieku, zanim formalnie erygowano ewangelicką parafię św. Mateusza na Wildzie. Użytkowany jeszcze podczas II wojny światowej.
Granice cmentarza oraz aleje pomiędzy kwaterami obsadzono szpalerami drzew. Przy południowym krańcu nekropolii wzniesiono ceglaną kostnicę, a opodal bramy przy ul. Rolnej stanęła parterowa remiza dla karawanu.
Protestanci z Wildy – włączonej w granice Poznania w 1900 r. – należeli dotąd do nowomiejskiej parafii św. Pawła. Na przełomie XIX i XX w. rozpoczęto starania o utworzenie własnej parafii ewangelicko-unijnej. Jej tworzeniem zajął się pastor Karl Ilse, pierwszy duszpasterz wildeckiej wspólnoty (w latach 1889-1923). Pod jego nadzorem, w latach 1904-1907 wzniesiono świątynię projektu uznanego berlińskiego architekta, Oskara Hossfelda, której nadano imię Świętego Mateusza.
We wrześniu 1939 r. na terenie cmentarza odnaleziono zwłoki czterech osób; niemiecka prasa okupacyjna informowała, iż mężczyźni zostali zamordowani przez polskich żołnierzy. Zidentyfikowano trzy ofiary: Paul John (ur. 1907), Max Otto (ur. 1891), Gerhard Grüger (ur. 1907). Wszystkich pochowano z honorami na cmentarzu przy ul. Grunwaldzkiej (Tannenbergfriedhof).
Jesienią 1948 r. teren cmentarza ostatecznie uporządkowano. Wcześniej przeprowadzono pobieżne ekshumacje, poprzedzone likwidacją nagrobków (cmentarz „oczyszczono z nagrobków i zaorano*”). Po koniec lat 50. XX wieku, na miejscu nekropolii planowano utworzenie publicznego parku im. Partyzantów, jednak projektu tego nie zrealizowano. Natomiast w ramach jubileuszowego programu oświatowego wybudowano Szkołę Podstawową nr 5 przy ul. Traugutta (tzw. „tysiąclatkę”); opodal stanęły pracownicze bloki mieszkalne.
We wspomnieniach mieszkańców – głównie z pokolenia powojennych uczniów – powtarzają się relacje o ludzkich kościach oraz fragmentach nagrobków odnajdywanych podczas zabaw wokół budynku szkoły…
_____________
* Por. Sprawozdanie z działalności Zarządu Miejskiego St. M. Poznania za czas od 1 kwietnia 1946 r. do 31 grudnia 1946 r., Poznań 1947, s. 60. Dostęp: WBC.
Oprac. Paweł Skrzypalik
PORÓWNAJ:
- O. Kiec, Ewangelicka Gmina św. Mateusza na Wildzie 1889-1945, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1994, nr 3-4, Święci poznańscy i wielkopolscy, s. 456-469.
- M. Mrugalska-Banaszak, Materiały źródłowe do badań nad rozwojem architektoniczno-przestrzennym Wildy w latach 1824-1920, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2001, nr 2, Pomniki, s. 297-327.
- P. Bojarski, Wilda w czasach PRL. W unikalnym albumie złożonym ze zdjęć wildzian; poznan.wyborcza.pl z dnia 24.02.2017 r.
- Fest Fyrtel – Wilda.
- Zoom Wilda – społeczne archiwum Wildy.
- Parafia rzymskokatolicka pw. Maryi Królowej w Poznaniu – historia.
- Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
- Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
- Kurzawa Z., Kusztelski A., Historyczne kościoły Poznania. Przewodnik, Poznań 2006.
- Mrugalska-Banaszak M., Wilda – dzielnica Poznania 1253-1939, Poznań 1999.
- Mrugalska-Banaszak M., Przedwojenna Wilda. Najpiękniejsze fotografie, Warszawa 2011.
- Mrugalska-Banaszak M., Poprawiajmy stosunki międzyludzkie. Wilda w czasach PRL, Poznań 2017.
- Mrugalska-Banaszak M., Wilda w czterech odsłonach, Poznań 2018.
- Skuratowicz J., Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991.
- Sobczak J., Kościoły Poznania, Poznań 2006.
- Staemmler J., Wspomnienia poznańskiego pastora, przekład i opracowanie O. Kiec, Poznań 2017.
- Stryjkowski K., Poznań ’45. Ostatni rok wojny i pierwszy rok odbudowy, Poznań 2013.
- Szafran H., Miasto Poznań i okolica, Poznań 1959.
O pracownikach Ceglorza opowiada Tadeusz Świtała…
W tę ostrą zimę 1929 r. (mróz dochodził do 30 stopni, w fabryce pozamarzały rury centralnego ogrzewania) zmarł na gruźlicę Krystian Konieczny. Kiedy on stał na czele Wydziału Robotniczego? W 1921? Przyszła córka Koniecznego do siedziby Wydziału Robotniczego (…) i powiada, że proboszcz parafii Zmartwychwstańców nie chce ojca pochować, bo nie chodził do spowiedzi. Obruszył się Franciszek Ponitka. Właśnie miał dyżur. Przywołał delegata parowozowni i powiada: „Antek, spróbujemy u »ewangelików«, jego żona była przecież Niemką. Przywiózł ją sobie z Berlina”. Poszli razem. „Jak z takim rozmawiać”, zastanawiał się po drodze? „Panie pastorze?”. Trochę to trwało, ale ewangelicy użyczyli działaczowi robotniczemu miejsca na swoim cmentarzu przy ul. Traugutta – Rolnej.
Źródło: T. Świtała, Mottyniana: Antoni Paszkowiak – brygadzista z parowozowni „HCP”, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1966, nr 4, s. 152.
