Cmentarz ewangelickiej parafii św. Mateusza; Wilda

Niem. St. Matthäi-Friedhof | ul. Traugutta

Cmentarz ewangelicki św. Mateusza oznaczony błękitną strzałką na fragmencie planu Poznania z 1923 r. Źródło: Polona lub CYRYL_15_0_2_5_0015.

Cmentarz założono pod koniec lat 90. XIX wieku, zanim formalnie erygowano ewangelicką parafię św. Mateusza na Wildzie. Użytkowany jeszcze podczas II wojny światowej. 
Granice cmentarza oraz aleje pomiędzy kwaterami obsadzono szpalerami drzew. Przy południowym krańcu nekropolii wzniesiono ceglaną kostnicę, a opodal bramy przy ul. Rolnej stanęła parterowa remiza dla karawanu.

Protestanci z Wildy – włączonej w granice Poznania w 1900 r. – należeli dotąd do nowomiejskiej parafii św. Pawła. Na przełomie XIX i XX w. rozpoczęto starania o utworzenie własnej parafii ewangelicko-unijnej. Jej tworzeniem zajął się pastor Karl Ilse, pierwszy duszpasterz wildeckiej wspólnoty (w latach 1889-1923). Pod jego nadzorem, w latach 1904-1907 wzniesiono świątynię projektu uznanego berlińskiego architekta, Oskara Hossfelda, której nadano imię Świętego Mateusza.

We wrześniu 1939 r. na terenie cmentarza odnaleziono zwłoki czterech osób; niemiecka prasa okupacyjna informowała, iż mężczyźni zostali zamordowani przez polskich żołnierzy. Zidentyfikowano trzy ofiary: Paul John (ur. 1907), Max Otto (ur. 1891), Gerhard Grüger (ur. 1907). Wszystkich pochowano z honorami na cmentarzu przy ul. Grunwaldzkiej (Tannenbergfriedhof).

Jesienią 1948 r. teren cmentarza uporządkowano. Przeprowadzono pobieżne ekshumacje, poprzedzone likwidacją nagrobków. Po koniec lat 50. XX wieku, na miejscu nekropolii planowano utworzenie publicznego parku im. Partyzantów, jednak projektu tego nie zrealizowano. Natomiast w ramach jubileuszowego programu oświatowego wybudowano Szkołę Podstawową nr 5 przy ul. Traugutta (tzw. „tysiąclatkę”); opodal stanęły pracownicze bloki mieszkalne.

We wspomnieniach mieszkańców – głównie z pokolenia powojennych uczniów – powtarzają się relacje o ludzkich kościach oraz fragmentach nagrobków odnajdywanych podczas zabaw wokół budynku szkoły…

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

  1. Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
  2. Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
  3. Kurzawa Z., Kusztelski A., Historyczne kościoły Poznania. Przewodnik, Poznań 2006.
  4. Mrugalska-Banaszak M., Wilda – dzielnica Poznania 1253-1939, Poznań 1999.
  5. Mrugalska-Banaszak M., Przedwojenna Wilda. Najpiękniejsze fotografie, Warszawa 2011.
  6. Mrugalska-Banaszak M., Poprawiajmy stosunki międzyludzkie. Wilda w czasach PRL, Poznań 2017.
  7. Mrugalska-Banaszak M., Wilda w czterech odsłonach, Poznań 2018.
  8. Skuratowicz J., Architektura Poznania 1890-1918, Poznań 1991.
  9. Sobczak J., Kościoły Poznania, Poznań 2006.
  10. Stryjkowski K., Poznań ’45. Ostatni rok wojny i pierwszy rok odbudowy, Poznań 2013.
  11. Szafran H., Miasto Poznań i okolica, Poznań 1959.
Plan cmentarza św. Mateusza z widoczną remizą karawanu i kostnicą (za: KMP, 2001, nr 2, s. 320). Po prawej: fragment zdjęcia lotniczego z maja 1944 r.; źródło: NARA via fotopolska.eu. Kwatery zajmowały jedynie teren obsadzony szpalerami drzew.
Kościół św. Mateusza na Wildzie; pocztówka ze zb. Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu via fb/Fest Fyrtel.
Wnętrze kościoła ewangelickiego św. Mateusza na zdjęciach z pierwszej dekady XX w.; kolekcja ikonograficzna Biblioteki PTPN, numer inwentarzowy: F 12/H 18,1 oraz F 12/H 18,2
"Wielkopolanin", 23.08.1892, nr 192, s. 3.
"Wielkopolanin", 11.05.1897, nr 106, s. 3.
"Wielkopolanin", 31.12.1893, nr 297, s. 3.
Edytowany plan fragmentu Wildy z 1937 r. powielony i uzupełniony w 1945 r.; rejon ulic Traugutta, Saperskiej, Rolnej. Źródło: CYRYL_15_0_6_1_0005.

O pracownikach Ceglorza opowiada Tadeusz Świtała… 

W tę ostrą zimę 1929 r. (mróz dochodził do 30 stopni, w fabryce pozamarzały rury centralnego ogrzewania) zmarł na gruźlicę Krystian Konieczny. Kiedy on stał na czele Wydziału Robotniczego? W 1921? Przyszła córka Koniecznego do siedziby Wydziału Robotniczego (…) i powiada, że proboszcz parafii Zmartwychwstańców nie chce ojca pochować, bo nie chodził do spowiedzi. Obruszył się Franciszek Ponitka. Właśnie miał dyżur. Przywołał delegata parowozowni i powiada: „Antek, spróbujemy u »ewangelików«, jego żona była przecież Niemką. Przywiózł ją sobie z Berlina”. Poszli razem. „Jak z takim rozmawiać”, zastanawiał się po drodze? „Panie pastorze?”. Trochę to trwało, ale ewangelicy użyczyli działaczowi robotniczemu miejsca na swoim cmentarzu przy ul. Traugutta – Rolnej.

Źródło: T. Świtała, Mottyniana: Antoni Paszkowiak – brygadzista z parowozowni „HCP”, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1966, nr 4, s. 152.

Niwelowanie terenu przy ul. Saperskiej (obecnie: ul. Mielęckiego); listopad 1948 r. Dobrze widoczne zdobne ogrodzenie cmentarza. Na drugim planie - kościół pw. Zmartwychwstania Pańskiego przy ul. Dąbrówki. Źródło zdjęcia: MKZ via zoomwilda.pl.
Niwelowanie terenu przy ul. Saperskiej (obecnie: ul. Mielęckiego); listopad 1948 r. Kobiety ładują ziemię na wózki i pchają je po prowizorycznych torach, w miejsce gdzie za ponad dwadzieścia lat biec będzie Trasa Hetmańska. Na razie to bardzo podmokły teren, z bajorami wypełnionymi cuchnącą wodą. Źródło zdjęcia i opisu: MKZ via zoomwilda.pl.
Betonowe studzienki kanalizacyjne przygotowane pod budowę Trasy Hetmańskiej; 1969 r. To był ostatni moment, żeby jeszcze zobaczyć wystające gdzieniegdzie z ziemi resztki nagrobków. Trafić można było także na ludzkie szczątki, bo jeżeli nawet ekshumowano z cmentarza pochowanych tutaj ewangelików wildeckiej gminy, to zrobiono to byle jak. To była największa sensacja, wtedy zlatywały się chmary dzieciaków. Źródło zdjęcia i opisu: MKZ via zoomwilda.pl.
Procesja obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej na Trasie Hetmańskiej; maj 1978 r. Do bloku przy ulicy Rolnej pierwsi mieszkańcy wprowadzili się w 1965 roku. Stanął na działce dawniej należącej do ewangelickiej parafii św. Mateusza, na której również istniał cmentarz. Źródło zdjęcia: MKZ via zoomwilda.pl.
Nagrobki (piaskowcowe stele: Rudolfa Kupfera (zm. 1917) i Wernera Ludviga (zm. 1919)) ujawnione przypadkowo w 1996 r. na terenie dawnego cmentarza; fot. J. Borwiński, za: H. Hałas, "Ochrona cmentarzy poznańskich", [w:] "Kronika Miasta Poznania", 2005, nr 2, s. 295.
Tablica pamiątkowa wmurowana w kruchcie, ufundowana w stulecie wzniesienia wildeckiej świątyni.

Nekrologia ⤵️

error: Nie kopiuj, udostępnij! Masz pytania? Napisz do mnie: skrzypalik@e-lapidarium.pl
Scroll to Top
Skip to content