Wiejski cmentarz ewangelicki w Główieńcu; Antoninek
Wiejski cmentarz ewangelicki, położony na wzniesieniu przy leśnej ścieżce pomiędzy wiaduktem Antoninek a osiedlem Antonin (dojście od strony ul. Borowikowej lub od strony cmentarza Miłostowo). Na przełomie XVIII i XIX w. na tym obszarze prowadzono intensywne osadnictwo olęderskie (założono wówczas osady: Glowno Kolonie, Glowno Hauland). Cmentarz wykorzystywany był również przez kolonistów niemieckich osiadłych tu na przełomie XIX i XX w. Wspólnota należała do poznańskiej parafii świętokrzyskiej. Próby utworzenia nowej parafii ewangelickiej dla mieszkańców Głównej i Kicina nie powiodły się.
Podczas walk o Poznań w 1945 r. pochowano tu tymczasowo żołnierzy padłych w bojach o Antoninek (zostali ekshumowani na początku lat 50. XX w.).
Kilkanaście zachowanych grobów szybko zarasta samosiewem. Widoczne nagrobki – zorientowane na osi wschód-zachód – mają postać betonowych ram i cembrowin. Brak tablic z czytelnymi inskrypcjami, choć okoliczni mieszkańcy potwierdzają ich istnienie jeszcze kilkanaście lat temu. Las otaczający cmentarz, pozostaje zaśmiecony odpadami komunalnymi i budowlanymi. Terenem zarządza jednostka organizacyjna Urzędu Miasta Poznania: Zakład Lasów Poznańskich.
Oprac. Paweł Skrzypalik
Tekst poprawiony i uzupełniony. Pierwotna jego wersja ukazała się na stronie cmentarze-poznania.pl.
PORÓWNAJ:
BAZA EWIDENCJI GRUNTÓW ZGIKM GEOPOZ: działka nr 02/19/3. Własność: Miasto Poznań.
W opracowaniu: mpzp „Klin zieleni w rejonie ulic: Gnieźnieńskiej, Bałtyckiej i Warszawskiej” w Poznaniu.
RZYMSKOKATOLICKI CMENTARZ DUCHA ŚWIĘTEGO przy ul. Leśnej.
- J. Wąsicki, Kolonizacja niemiecka w okresie Prus Południowych 1793-1806, [w:] „Przegląd Zachodni”, 1953, nr 9-10, s. 137-179.
- Czasopismomy.pl.
- „Kronika Miasta Poznania”, 2002, nr 2, Zawady i Główna.
- „Kronika Miasta Poznania”, 2010, nr 4, Od Komandorii do Antoninka.
- Goszczyńska J., Majątki wielkopolskie. Miasto Poznań, seria „Dawne budownictwo folwarczne”, t. VIII, Szreniawa 2004.
- Kicin przez wieki. Historia wsi na obrzeżach aglomeracji poznańskiej, pod red. W. Tyborowskiego, Gmina Czerwonak 2016, zwłaszcza rozdział IV autorstwa Macieja Moszyńskiego, Kicin od rozbiorów do I wojny światowej oraz rozdział V autorstwa Jana Miłosza, Kicin w XX i XXI wieku.
- Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
- Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
- Krzyżaniak M., Obraz bitwy o Poznań (1945) w świetle dokumentów i materiałów niemieckich, (rozprawa doktorska), Poznań 2014.
- Pleskaczyński A., Bezpowrotne straty osobowe Armii Czerwonej w walkach o Poznań w styczniu i lutym 1945 roku, (rozprawa doktorska), Poznań 2015.
- Szafran H., Miasto Poznań i okolica, Poznań 1959.
- Wilkaniec A., Stan zachowania i trwałość historycznych układów przestrzennych dawnych wsi i majątków w strukturze Poznania, Poznań 2018.
Zalesiony teren, na którym znajdują się relikty cmentarzyka, położony na północ od ul. Warszawskiej, pomiędzy Miłostowem a ul. Bałtycką, obecnie uznaje się za część Antoninka. Dawniej w tej okolicy istniały siedliska Kolonii Główna oraz leśniczówka. W sąsiedztwie dawnego cmentarza ewangelickiego najdłużej przetrwało gospodarstwo państwa Wiciaków, zlikwidowane w związku z budową wiaduktu Antoninek (ob. im. Orląt Lwowskich).
Osadę założono w latach 1802-1804, na fali pruskiej, państwowej kolonizacji zsekularyzowanych dóbr kościelnych. Jej oficjalna nazwa brzmiała Kolonisten-Etablissements der Kolonie Glowno (na starych mapach: Glowner Colonie, Kol. Glowno). Cztery rodziny niemieckie, sprowadzone tu z Wirtembergii, osadzono na gruntach i pastwiskach, położonych na południowy wschód od wsi Główna i Główieńskich Olędrów (Glowner Hauland), tuż przy drodze z Poznania do Swarzędza.
Po I wojnie światowej, po południowej stronie ul. Warszawskiej, w sąsiedztwie folwarku z 1. połowy XIX w. i skromnego założenia dworsko-pałacowego Antonin (przed 1939 r. własność Stablewskich) oraz stacji kolejowej (Antoninhof, Posen-Seehof), powstało osiedle Antoninek. Założyli je polscy robotnicy – reemigranci z Nadrenii i Westfalii. W okresie międzywojennym dawną Kolonię Główna, rozciągającą się wzdłuż drogi na Warszawę (po jej północnej stronie), zaczęto nazywać Główieńcem. Funkcjonował tu wówczas zakład inżyniera Broekerego oraz szkoła podstawowa, a po II wojnie światowej – również Urząd Celny, boisko, kino „Metalowiec” (później „Hutnik”) i fabryka FSR „Polmo”. Swoistą pamiątką po istnieniu Główieńca długo pozostawała ulica o tej nazwie, dziś wchłonięta przez ekspansywną fabrykę Volkswagen Poznań.
Na podstawie dziewiętnastowiecznych map, planów i szkiców stwierdzić można, iż od zabudowań kolonii (na które składało się kilka domów oraz niewielki cmentarz, niekiedy na niemieckich mapach topograficznych oznaczany jako „khf” – skrót od Kirchhof) biegła droga do leśnictwa („F. Streitort”), którego zespół budynków znajdował się na skraju lasu. Między drogą na Warszawę a obecną ul. Gnieźnieńską Prusacy założyli Lasy Królewskie (tzn. państwowe), poprzecinane regularnie wytyczonymi, istniejącymi również współcześnie, ścieżkami. Po II wojnie światowej wywożono tu (na „nieużytki w Głównej”) i detonowano niewybuchy, pozyskane w czasie działań saperskich na terenie Poznania i okolic. Akcję rozminowywania miasta opisywał jej zasłużony uczestnik, saper-amator, kapral Edmund Kolasiński.
Na zachód od lasów państwowych rozciągały się tereny należące do wojska, na których urządzono plac ćwiczeń („Exerzierplatz”), a następnie wybudowano jeden z fortów (IIIa – Prittwitz; typu pośredniego) będących elementem zewnętrznego pierścienia poznańskich umocnień. Obecnie na tym obszarze funkcjonuje Cmentarz Komunalny nr 1 w Poznaniu (Miłostowo), którego budowę zainicjowali Niemcy podczas okupacji (oddany do użytku w październiku 1943 r. jako Cmentarz Centralny, Zentralfriedhof, Haupt-Friedhof).
PORÓWNAJ:
- E. Kolasiński, Wspomnienia poznańskiego sapera wraz ze Sprawozdaniem mjr. E. Dutkiewicza z akcji odminowywania St. M. Poznania (fragmenty) [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1985, nr 2, s. 79-84. Dostęp: WBC.
- Ł. Jastrząb, Rozminowywanie Poznania w 1945 r., [w:] „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne”, t. XIX, Poznań 2012, s. 61-99.
- J. Biesiadka, A. Gawlak, S. Kucharski, M. Wojciechowski, Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.
W początkowym okresie kolonizacji, w pobliskich osadach zamieszkało łącznie 36 osadników. W Kolonii Główna pierwszymi osadnikami byli: Peter Wühler (Wieler), Franz Übernheim, Casper Weil, Michael Ziegler oraz Anton Fuchs (nazwiska głów rodzin). Na szkicu z 1816 r. wymienia się nazwiska: Fuchs, Weil, Ueberein, ogrodnika nazwiskiem Eichholz oraz wdowy: Marię Zieglerin i Karolinę Schnierlein. Zapewne na małym cmentarzu ewangelickim, zlokalizowanym na południe od nielicznych zabudowań dzisiejszego Antonina (osiedla domów jednorodzinnych przy ul. Bałtyckiej) spoczęli ich potomkowie…
W 1874 r. na Kolonie Glowno składało się 8 domów zamieszkiwanych przez 58 osób: 39 ewangelików i 19 katolików. Dziesięć lat później odnotowano siedem domów i cztery inne zabudowania gospodarcze, wykorzystywane przez 41 mieszkańców: 17 ewangelików i 24 katolików, utrzymujących się z gospodarowania na gruntach o łącznej powierzchni blisko 100 ha.
Na kilka lat przed wybuchem I wojny światowej negocjowano założenie parafii ewangelickiej dla mieszkańców Głównej i Kicina, wydzielonej z poznańskiej parafii świętokrzyskiej. Szacowano, iż na obszarze, który miała objąć swym zasięgiem nowa parafia, żyło ok. 1200 ewangelików. Idea utworzenia wspólnoty zjednoczonej wokół okazałego kościoła, upadła u progu I wojny światowej. Powodem zarzucenia ambitnego planu, były nie tylko problemy z pozyskaniem gruntów czy spór z parafią ewangelicką w Swarzędzu o przyłączenie Bogucina, Mechowa i Nowego Dworu. Zbuntowali się również potomkowie olędrów z Kolonii Główna, interesami związani z Poznaniem, a sentymentem – ze staromiejską parafią świętokrzyską.
Pozostałości cmentarza w dawnej Kolonii Główna (Główieńcu), tj. kilkanaście betonowych ram (cembrowin) oraz resztki drewnianego ogrodzenia (?), znajdują się na wzniesieniu, dokładnie pod linią wysokiego napięcia. Miejsce jest zaniedbane, zarośnięte trawami i krzewami; z pewnością było wielokrotnie „eksplorowane”.
Według ustaleń dr. Adama Pleskaczyńskiego, zaprezentowanych w książce pt. „Armia Czerwona w walkach o Poznań w styczniu i lutym 1945 roku. Analiza bezpowrotnych strat osobowych”, na terenie ewangelickiego cmentarza pogrzebano żołnierzy radzieckich, padłych w bojach o Antoninek. Groby te istniały do początku lat 50. XX w., tj. do czasu komasacji pochówków w wyznaczonych do tego kwaterach wojennych (m.in. Cytadela, Miłostowo).
Również podczas przebudowy węzła (wiaduktu) Antoninek w 2011 r., w trakcie prac ziemnych ujawniono szczątki, zidentyfikowane jako należące do żołnierzy padłych w bojach o Antoninek w 1945 r. Należy przypuszczać, iż szczątki ludzkie z okresu walk na tym odcinku frontu (Pododcinek III Odcinka „Wschód”), kryją też lasy położone na północ od ul. Warszawskiej. Na tym terenie przygotowano bowiem umocnienia ziemne (system okopów), w których broniła się m.in Kompania „Wittmann”.
PORÓWNAJ:
O niemiecko-radzieckich walkach na linii umocnień przecinającej dawne Lasy Królewskie czytaj w: Günther Baumann, Poznań 1945. Bastion nad Wartą, t. 1 i 2, seria „Festung Posen 1945”, Poznań 2019. Wydarzenia te przywołują również wpisy oraz krótkie filmy z wędrówki po umocnieniach polowych w dawnym Lesie Królewskim, zamieszczone na facebookowym profilu Festung Posen 1945:
- Pozycje Kompanii „Wittmann” oraz wpis z dnia 23 stycznia 2019 r.
- Lewe skrzydło Kompanii „Wittmann” oraz wpis z dnia 29 stycznia 2019 r.
- Stanowiska sowieckiej artylerii oraz wpis z dnia: 15 lutego 2019 r.
- A. Świderska, Kolejny szkielet na budowie węzła w Antoninku!; gloswielkopolski.pl z dnia 06.06.2011.
- A. Świderska, Najpierw czaszka, teraz szkielet; poznan.naszemiasto.pl z dnia 06.06.2011.
- TR, Antoninek – Kolejna czaszka na placu budowy; gloswielkopolski.pl z dnia 06.06.2011.
- j, Wiadukt Antoninek: znalezisko nie wstrzyma budowy; epoznan.pl z dnia 06.06.2011.
