Mosina: cmentarz żydowski przy ul. Sienkiewicza

Mosina (niem. Moschin) | Żydzi w Mosinie | synagoga w Mosinie
Izba Muzealna w Mosinie | Galeria Miejska w Mosinie | Wielkopolski Park Narodowy
gmina żydowska w Poznaniu | poznański kahał
cmentarz choleryczny na wzgórzach pożegowskich

Fragment kolejnego wydania niemieckiej mapy topograficznej z lat 80. XIX w. [Messtischblatt 3767 (alt. 2064) Moschin], unacześnionej w 1911 r. Za: igrek.amzp.pl.

Zajęcie Wielkopolski przez Prusy przyspieszyło procesy naprawcze, rozpoczęte w ostatnich dekadach istnienia I Rzeczpospolitej. Wyjściu z zapaści demograficznej i ekonomicznej, które dotknęły region po wojnach północnych (i epidemii dżumy), sprzyjać miało wzmożone osadnictwo. Oprócz olędrów – głównie niemieckich protestantów – kolonizujących Ziemię Mosińską od lat 70. XVIII w., okoliczne wsie i miasteczka zasiedlać zaczęli również Żydzi.

Zrazu ich liczba w Mosinie nie była wysoka – na przełomie XVIII i XIX w. to niewielkie miasto o charakterze rolniczym zamieszkiwało kilkudziesięciu Żydów. W drugiej połowie dziewiętnastego stulecia mosińska społeczność żydowska rozrosła się do nieco ponad 200 Żydów. Byli to głównie kupcy i rzemieślnicy, trudniący się krawiectwem, kuśnierstwem i gorzelnictwem. Szybko dołączyli oni do lokalnych, wówczas już niemieckich elit. W ten sposób wyróżniającą się w mieście pozycję zdobyły rodziny Silbersteinów i Löwych.

Do roku 1818 Żydzi mosińscy nie posiadali własnego domu modlitwy; uczestniczyli w nabożeństwach w Czempiniu i Stęszewie. Drewnianą synagogę wzniesiono na gruncie zakupionym od mosińskiego mieszczanina, Kazimierza Frankiewicza. Wykorzystywano ją przynajmniej do lat 70. XIX w. Budowę murowanej bożnicy (na miejscu drewnianej) prowadzono w drugiej połowie XIX w. (źródła podają rozbieżne daty; jej budowa trwała zapewne do początku lat 90.). Ta niewielka synagoga w stylu historyzującym, z arkadowym fryzem i zdobnymi sterczynami w formie wieżyczek, pełniła funkcję sakralną do połowy lat 20. XX w. W związku z odpływem Żydów* (głównie do zachodnich Niemiec) rozważano odkupienie budynku od poznańskiej gminy żydowskiej (która przejęła majątek mosińskich Żydów) i przeznaczenie go na szkołę. Bożnica została sprofanowania przez Niemców podczas II wojny światowej. Później służyła m.in. jako sklep oraz harcówka. Obecnie odrestaurowany, zabytkowy budynek pełni funkcję Izby Muzealnej oraz galerii sztuki.

Prawo do pochówku na terenie Mosiny Żydzi otrzymali na początku XIX w. W roku 1822 otwarto pierwszy cmentarz; wcześniej żydowskich mieszkańców miasta chowano na czempińskim kirkucie. W roku 1856 założono towarzystwo Chewra Kadisza (bractwo pogrzebowe, zajmujące się umierającymi i grzebaniem zmarłych). Mimo spadającej liczby mieszkańców Mosiny wyznania mojżeszowego, w roku 1880 – w sąsiedztwie nekropolii ewangelickiej – założono nowy cmentarz żydowski. Miejsca pochówku mosińskich protestantów i Żydów łączyła ul. Polna. 

Młodszy cmentarz żydowski został zniszczony przez Niemców podczas okupacji. Po wojnie na jego miejscu funkcjonował ogródek jordanowski. O dawnym przeznaczeniu terenu, obecnie stanowiącego własność komunalną, świadczą dziś szpalery drzew oraz relikty ceglanego muru. W czerwcu 2008 r., z inicjatywy władz miasta, na terenie dawnego kirkutu stanął „kamień pamięci” flankowany przez relikty macew – całość osadzono w niewielkim ceglanym murze. Monument upamiętnia wkład obywateli pochodzenia żydowskiego w rozwój Mosiny.

Warto odnotować, iż uznaniem w świecie cieszył się urodzony w Mosinie niemiecki matematyk pochodzenia żydowskiego, prof. Lazarus Fuchs (1833-1902), rektor berlińskiego uniwersytetu.

_____________

* w latach 30. XX w. w Mosinie nie odnotowano obecności Żydów.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

CMENTARZE ŻYDOWSKIE W POZNANIU

  1. Bielawski K., Zagłada cmentarzy żydowskich, Warszawa 2020.
  2. Łojko J., Stępień J., Zarys dziejów Mosiny i okolic (do 1945 r.), Mosina 1992.
  3. Heppner A., Herzberg J., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin-Bromberg 1909 [nt. mosińskiej gminy żydowskiej patrz s. 633-635]. Dostęp: WBC.
  4. Kemlein S., Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815-1848. Przeobrażenia w łonie żydostwa polskiego pod panowaniem pruskim, Poznań 2001.
  5. Makowski K. A., Siła mitu. Żydzi w Poznańskiem w dobie zaborów w piśmiennictwie historycznym, Poznań 2004.
  6. Mosina – 700 lat. Album jubileuszowy. Miasto i gmina, pod red. W. Łęckiego, Warszawa-Poznań-Mosina 2002.
  7. Skupień A., Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919-1938, Poznań 2007.
  8. Szafran H., Miasto Poznań i okolica, Poznań 1959.
  9. Szkice z przeszłości Mosiny i okolic. Z dziejów walk o wyzwolenie narodowe i społeczne w XIX i XX wieku. W 130. rocznicę utworzenia Rzeczpospolitej Mosińskiej, pod red. T. A. Jakubiaka, Poznań 1979.
  10. Witkowski R., Synagogi Wielkopolski wczoraj i dziś (album), Poznań 2011.
  11. Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, pod red. J. Topolskiego i K. Modelskiego, Poznań 1995.
A. Heppner, J. Herzberg, "Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen", Koschmin-Bromberg 1909, s. 633-635.
Mosina i Ludwikowo na pocztówce wieloobrazkowej z początku XX wieku; u góry po lewej - synagoga mosińska. Źródło: Biblioteka Uniwersytecka w Poznania via: chaim-zycie.pl.
"Gazeta Szamotulska", 27.10.1923, nr 125, s. 3.
"Postęp", 28.05.1925, nr 118, s. 4.
"Merkuriusz Mosiński", 2009, nr 4 (68), s. 5.
"Postęp", 12.07.1906, nr 156, s. 2.
"Postęp", 13.07.1906, nr 157, s. 3.
"Ziemia Mosińska", 1989, nr 12 (48), s. 1.
"Ziemia Mosińska", 1989, nr 12 (48), s. 3.
"Merkuriusz Mosiński", 2009, nr 7-8 (71-72), s. 3.
"Merkuriusz Mosiński", nr 6 (59), 2008, s. 2.
error: Nie kopiuj, udostępnij! Masz pytania? Napisz do mnie: skrzypalik@e-lapidarium.pl
Scroll to Top
Skip to content