Cmentarzyk przy kolegiacie pw. św. Mikołaja na Zagórzu użytkowany był w czasach nowożytnych. Został zlikwidowany (wraz ze świątynią) skutkiem pruskich rozporządzeń sanitarnych na początku XIX w. Krajobraz Zagórza przekształcany był wielokrotnie; po rozbiórce świątyni splantowano Wzgórze Kapitulne, a w południowej części wyspy wybudowano Fort Radziwiłła – element poznańskich fortyfikacji poligonalnych. Przybliżoną lokalizację świątyni i cmentarza w sąsiedztwie obecnej ul. Wieżowej, wskazują doraźne prace poznańskich archeologów. 

Podczas wizytacji w 1779 r. ks. Józef Rogaliński zanotował: „Cmentarz otoczony jest solidnym, dobrym murem i prowadzą do niego trzy bramki bez wrót i zamknięcia, lecz z kratkami żelaznymi, aby nie wchodziły tam zwierzęta. Targi i handel nie zwykły się w tym miejscu odbywać. Miejsce na kości jest z muru solidnego zbudowane na cmentarzu, sklepione, pokryte dachówką, w dobrym stanie. W kościele są trzy sklepione, podziemne krypty do chowania zmarłych. Mauzolea z ciosów kamiennych są dwa, jedno w kościele pod chórem, drugie na cmentarzu, przylegające do muru kościoła”.

Podczas prac ziemnych, prowadzonych przy ul. Wieżowej, relikty cmentarza ujawniono m.in. w roku 1879 oraz dwukrotnie w pierwszej dekadzie XX w. W roku 1961, kiedy zakładano sieć wodno-kanalizacyjną dla osiedla zlokalizowanego w południowej części Zagórza, przypadkowo trafiono na kilkadziesiąt pochówków szkieletowych, najprawdopodobniej z okresu od XII do XIV w. bądź z czasów późniejszych. Następne, liczne szczątki (być może było to ossuarium?) odkryto w latach 1999-2000, przy nadzorach instalacji komunalnych; był to kolejny, być może peryferyjny fragment tego samego cmentarzyska. Uznano, iż są to pozostałości cmentarza przykościelnego, jednak wówczas nie udało się precyzyjnie wskazać w terenie pozostałości kolegiaty św. Mikołaja. Przyjmuje się, iż kościół zlokalizowany był w bliskim sąsiedztwie Arcybiskupiego Seminarium Duchownego.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

KOŚCIOŁY FILIALNE WRAZ Z CMENTARZAMI: pw. św. Sebastiana (Piotrowo); pw. św. Barbary (Chwaliszewo).

• J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej dyecezyi poznańskiej, t. I, Poznań 1858. Dostęp: WBC.
• M. Tycówna, Kościół św. Mikołaja w Poznaniu, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1926, nr 12, s. 249-254. Dostęp: WBC.
• P. F. Neumann, O kościele i kapitule św. Mikołaja w Poznania na Zagórzu u schyłku XVIII w., [w:] „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, 2009, t. 4, s. 103-165. Dostęp: pressto.amu.edu.pl.
• P. F. Neumann, Kapituła kolegiacka św. Mikołaja w Poznaniu na Zagórzu w latach 1728-1802. Struktura i skład personalny, posiedzenia, służba Boża, [w:] „Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski”, 2012, t. 7, s. 47-81. Dostęp: pressto.amu.edu.pl.
• E. Dzięciołowski, Badania archeologiczne na stanowisku 2 przy ul. Wieżowej na Ostrowie Tumskim w Poznaniu w 1961 r., [w:] Poznań we wczesnym średniowieczu, red. W. Hensel, J. Żak, t. 4, Wrocław [i in.] 1974.
• P. Wawrzyniak, Cmentarze Ostrowa Tumskiego, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2003, nr 1, W kręgu katedry, s. 40-71.
• „Kronika Miasta Poznania”, 1997, nr 1, Śródka, Ostrówek, Św. Roch.
• „Kronika Miasta Poznania”, 2003, nr 1, W kręgu katedry.
• Fort Radziwiłł na zdjęciach ze zb. MKZ w Poznaniu via CYRYL.
• Kościół św. Mikołaja na Zagórzu; codziennypoznan.pl z dnia 05.07.2018 r.