Cmentarz z okresu wojen napoleońskich na Wzgórzu Reformatów (Śródka)

Męski zakon reformatów, staraniem biskupa poznańskiego, w połowie XVII w. zajął grunta podarowane przez parafię pw. św. Jana Jerozolimskiego za Murami i kapitułę katedralną. Przez następnie stulecie zakon rozbudowywał swoje włości, tworząc swoistą enklawę na pograniczu biskupiej Śródki, kapitulnych Zawad i Komandorii Kawalerów Maltańskich. Na wzgórzu powstał murowany klasztor i kościół pw. św. Kazimierza i Niepokalanego Poczęcia NMP, domy dla zakonników i służby, budynki gospodarcze dla zwierząt oraz sadzawki wraz z ogrodem. Na opadającym ku zachodowi zboczu utworzono cmentarzyk, od klasztornych ogrodów oddzielony murem, na którego filarach ustawiono popiersia dwunastu świętych. Na początku XIX w. przeniesiono tam ciała zakonników pochowanych w klasztornych podziemiach. Na terenie dawnego przykościelnego cmentarza stoi do dziś Boża Męka, ufundowana w 1706 r. przez obywateli śródeckich; pierwotnie była to kapliczka z figurą św. Kazimierza. W roku 1829 na cmentarz starofarny (dziś Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan) przeniesiono figurę Niepokalanego Poczęcia NMP, pierwotnie stojącą przy drodze do Zawad.

W listopadzie 1806 r. do Poznania weszli Francuzi; klasztor reformatów zajęty został przez wojsko. Śmiertelność wśród żołnierzy Napoleona była tak wysoka, iż rychło zabrakło miejsca na tutejszych cmentarzach parafialnych. Na wniosek kapelana Wielkiej Armii, w kwietniu 1807 r., na cmentarz dla żołnierzy zmarłych w lazaretach (w klasztorze reformatów, w budynku Akademii Lubrańskiego oraz w pałacu arcybiskupim) zarekwirowano „miejsce na górze za Reformaty naprzeciwko kościoła św. Jana” (po „200 stóp w dłuż i szerz”) i poświęcono według rytuału rzymskokatolickiego. Nieco wcześniej, opodal założono Cmentarz Trzech Parafii*. 

Urzędnicy miejscy sprzeciwiali się istnieniu cmentarzy w sąsiedztwie dawnego klasztoru; ze względu na zagrożenie epidemią domagali się likwidacji pochówków – mogiły były regularnie zalewane przez źródła spływające z pobliskiej Góry Kawalerskiej. Najprawdopodobniej cmentarz francuski oraz Cmentarz Trzech Parafii zostały zlikwidowane w połowie lat 30. XIX w., kiedy częściowo zniwelowano wzniesienie i wybudowano element poznańskiej twierdzy poligonalnej – Fort Reformatów (późniejszy Fort Prittwitz-Gaffron). W latach późniejszych budynki klasztorne zostały przejęte m.in. przez seminarium nauczycielskie, szkołę elementarną i Zakład Głuchoniemych. Ostatecznie, Góra Kawalerska została splantowana podczas budowy ul. Podwale w latach 30. XX wieku; wówczas rozebrano również fortyfikacje. Szczątki żołnierzy Napoleona oraz zakonników pochowanych przy św. Kazimierzu uroczyście przeniesiono w 1926 r. do podziemi kościoła. Trumny z kośćmi zostały wywiezione w nieznanym kierunku przez Niemców w 1942 r.

Krajobraz okolicznych, prastarych wzgórz ostańcowych wielokrotnie przekształcano, trudno zatem dziś precyzyjnie wskazać lokalizację „tymczasowego” Cmentarza Trzech Parafii oraz cmentarza francuskiego. Najprawdopodobniej istniały one po wschodniej stronie ul. Podwale, na odcinku pomiędzy ul. Warszawską a Małachowskiego.

_____________

* Na przełomie XVIII i XIX w. pruska administracja zaczęła egzekwować wydany ze względów sanitarnych w 1793 r. zakaz chowania ciał w kryptach i przy kościołach znajdujących się w obrębie murów miejskich. Szukano gruntów zastępczych dla parafii, których cmentarze w następstwie rozporządzenia pruskiego przeznaczono do zamknięcia. W 1798 r. dla parafian św. Mikołaja na Zagórzu, św. Małgorzaty na Śródce oraz św. Jana na Komandorii wyznaczono parcelę pod nową nekropolię „po prawej stronie drogi do Swarzędza, koło figury św. Jana Nepomucena”. Kiedy w 1800 r. zaczęto kopać tam groby, okazało się, iż jest to plac hyclowski, od lat używany do utylizowania padliny. Nim miejski kat (i zarazem hycel), niejaki Gundermann, usunął stamtąd truchła i kości, założono „tymczasowy cmentarz” dla wspomnianych wyżej trzech parafii „na górze za kościołem Reformatów”. Cmentarz świętojański na Komandorii (później nazywany „starym”), otwarto na dawnym, oczyszczonym z padliny placu hyclowskim, poświęcono dopiero po ustaniu pierwszej epidemii cholery.

PORÓWNAJ:

• Kronika Reformatów poznańskich, oprac. przez J. Wiesiołowskiego, S. B. Tomczaka OFM i G. A. Wiśniowskiego OFM, seria: „Kroniki Staropolskie”, Poznań 2006.
• S. Karwowski, Klasztor OO. Reformatów w Poznaniu, Poznań 1910. Dostęp: Polona.
• J. Pawłowczak, Zniesienie i wymarcie zakonu Reformatów na Śródce, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1932, nr 1, s. 1-41.
• Z. Kurzawa, Zapomniany klasztor. Dawny kościół i klasztor oo. Reformatów, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1997, nr 1, Śródka, Ostrówek, św. Roch, s. 129-152.
• J. Kaczmarek, Ośrodek dla dzieci głuchoniemych (1832-1982). Rys monograficzny, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1982, nr 3-4, s. 33-44.
• Krajowy/Wojewódzki Zakład dla Głuchoniemych na Śródce w dwudziestoleciu międzywojennym, 1919-1939; kolekcja CYRYL.
• Wzgórze Reformatów. Na Trakcie 7 via YT.