Tylko głębokie doły… – opowiada Maria Kusztelan

Idąc od miasta, pierwszy przy ul. Grunwaldzkiej był cmentarz świętomarciński, za nim rozciągał się farny, jeden od drugiego odgrodzony płotem. Cmentarz świętomarciński mam przed oczyma jak dziś, bo chodziłam tam dwa razy w tygodniu na grób ojca, Rusa Kusztelana, ekonomisty i spółdzielcy, który zmarł w 1935 r. Na farny zachodziłam tylko z ciekawości. Oba były bardzo zadbane. Rosło na nich wiele drzew, ale pamiętam, że nawet jesienią zawsze były czyste, uprzątnięte. Dziwię się dzisiaj, jak oni to robili.

Na cmentarzu świętomarcińskim chowano nie tylko parafian. To był cmentarz cechujący się pewną elitarnością, wybierany przez znaczne rodziny i osobistości poznańskie. Wchodziło się przez furtkę obok półkoliście zamkniętych, również metalowych bram na obszerny placyk, a dalej przez całą długość cmentarza ciągnęła się szeroka aleja obsadzona drzewami, przy której stały niemal same grobowce. Gdy się wchodziło, od razu rzucała się w oczy marmurowa płaskorzeźba dwóch chłopców, Rajmunda i Janusza Barełkowskich, w obramowaniu ciemnego kamienia z inskrypcjami. Grób położony był po prawej stronie, nieco w głębi. Po lewej stronie był natomiast grób rodziny Denizot: pod kamiennym krzyżem stał pochylony starzec. Na grobie, dobrze to pamiętam, było napisane: „Coraz bardziej i wyraźniej czuję, że umieram i z ufnością, bez bojaźni o krzyż się opieram”.

Cmentarz farny nie miał podobnej głównej alei. Po wejściu za bramę otwierał się wolny plac, pośrodku którego stał wysoki czarny obelisk z umieszczonym pośrodku medalionem mężczyzny. To był grób kogoś znacznego, ale nie pamiętam kogo. Wydaje mi się, że było tam nazwisko Kostrzewski. I z tego placyku w głąb cmentarza rozchodziły się alejki – ale w porównaniu do świętomarcińskiego, raczej w nieładzie.

Grób ojca na cmentarzu świętomarcińskim był zaraz przy wejściu, ósmy po prawej stronie. Powstał w 1908 r., bo wtedy zmarł dziadek Józef Kusztelan, pierwszy dyrektor Banku Związku Spółek Zarobkowych, i babcia wystawiła duży grobowiec na dwadzieścia ciał, który nigdy nie został zapełniony nawet w połowie. Nagrobek był okazały – stojącą pośrodku kamienną figurę Matki Boskiej rzeźbił Marcin Rożek – ale raczej typowy dla tego cmentarza, bo pamiętam sporo podobnych, równie okazałych. Na płycie były dwie gałązki palmy, jedna złamana i napis: „W świecie ducha nie ma pożegnania”. Pamiętam też na tym cmentarzu groby moich ciotek lub koleżanek z mojej szkoły, które młodo zmarły: Basi Szczepanowskiej, Lenki Dąbrowskiej, Magierzanki.

Ludzie nie chodzili na cmentarz tak często, jak teraz. Na Wszystkich Świętych tak, ale na co dzień nie. Paliło się świeczki i nie kładło się na grób tylu kwiatów, co teraz. Kładło się dąbki, po bokach rosły bratki. Moi bracia kupowali kartony, wycinali z nich paski, malowali na czarno i spinali w koła, w środek których wkładali pocięte kawałki grubych świec. Gdy kładli takie znicze na grobie, wszyscy się zatrzymywali, bo wieczorem wspaniale wyglądały.

Szczątki zmarłych z obu cmentarzy, także z naszego grobowca, Niemcy przenieśli w czasie wojny na cmentarz przy ul. Samotnej. Nas wówczas nie było w Poznaniu. Po wojnie poszłam na cmentarze przy ul. Grunwaldzkiej i zobaczyłam tylko głębokie doły. Część została zasypana, bo Niemcy użytkowali ten teren, ale było jeszcze bardzo dużo tych dołów.

Źródło: Tylko głębokie doły – opowieść Marii Kusztelan o cmentarzach przy ul. Grunwaldzkiej; poznan.wyborcza.pl z dnia 30.10.2003.