Ewangelicki cmentarz parafii Świętego Krzyża dla uboższej ludności (niem. Armen-Kirchhof), założony w 2. poł. lat 50. XIX w. za dawną Bramą Rycerską, na przedpolu pruskich fortyfikacji. Do 1873 r. parafia dzierżawiła grunt od wojska; surowe przepisy przesądziły o nietrwałej formie nagrobków. Cmentarz zamknięto dla nowych pochówków w pierwszej dekadzie XX w., wraz z likwidacją dzieł twierdzy poligonalnej.

Na przełomie XIX i XX w. pruscy architekci i urbaniści zaplanowali przekształcenie poznańskiego śródmieścia w reprezentacyjną Dzielnicę Cesarską. Ze zniesieniem lewobrzeżnych obwarowań miejskich wiązała się stopniowa likwidacja starych założeń cmentarnych, urządzonych pół wieku wcześniej na stokach bastionów. Według znanej koncepcji tzw. ringu Josepha Stübbena, chrześcijańskie nekropolie śródmieścia miały stać się elementami systemu zieleni miejskiej, służącej rekreacji mieszkańców. Ambitne plany, przywołujące najnowsze postulaty estetyczne oraz higieniczne, zostały częściowo zrealizowane; elementy ringu, w przekształconej, nieco już ułomnej formie, są nadal czytelne w krajobrazie centrum Poznania.  

W okresie międzywojennym – kiedy na terenie trzech chrześcijańskich cmentarzy przy ul. Towarowej zezwalano jedynie na dochówki do istniejących grobów – dopuszczano się aktów wandalizmu, m.in. niszczono nagrobki i okradano kostnice, o czym regularnie donosiła prasa. Próbę uporządkowania cmentarza i włączenia do obszaru parku Marcinkowskiego przerwał wybuch II wojny światowej.

Zaniedbane kwatery protestantów zlikwidowano podczas okupacji. W 1944 r. na obszarze cmentarzy położonych przy ul. Towarowej: staromarcińskiego i świętokrzyskiego – nazywanego już wówczas Kreuzpark („parkiem Świętokrzyskim”) – ukończono szczeliny przeciwlotnicze, mające chronić ludność cywilną przed skutkami alianckich nalotów bombowych.
Po zakończeniu walk o Festung Posen w 1945 r., pośród splantowanych mogił powstało „cmentarzysko” pancernych wraków. Ze śródmieścia zwożono tu zniszczone i uszkodzone pojazdy obu stron konfliktu.
Pod koniec lat 40. XX w. teren uporządkowano i włączono w obręb zabytkowego parku im. K. Marcinkowskiego.

Obecnie na części terenu dawniej zajmowanego przez cmentarz ewangelicki za Bramą Rycerską, działa skatepark. W okresie międzywojennym, mniej więcej w tym samym miejscu, stała kostnica.

Przez teren dawnej nekropolii przebiegać będzie odcinek trasy tramwajowej prowadzonej ul. Ratajczaka. Inwestycja zostanie objęta nadzorem ze względu na istnienie w jej obrębie stanowisk archeologicznych: osady Święty Marcin (AZP 52-27/113) oraz osady Nowe Ogrody i cmentarza ewangelickiego (AZP 52-27/49).

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

• G. Kodym-Kozaczko, Duch czasów i duch miejsca w urbanistyce i architekturze Poznania w XX w. Ring Stübbena i Dzielnica Zamkowa, [w:] Pomnik Historii – Historia w Pomniku, Poznań 2018.
• G. Kodym-Kozaczko, Poznański Ring w przestrzeni miasta. Krótka nauka urbanistyczna według obyczaju europejskiego; dostęp: trakt.poznan.pl.
• G. Kodym-Kozaczko, Planowanie urbanistyczne w Poznaniu w latach 1900-1990, a teorie budowy miast od końca XIX wieku, [w:] „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 2007, t. 52, z. 1-4, s. 10-20.
• G. Kodym-Kozaczko, Miasto i ideologia. Konflikty tożsamości w planowaniu urbanistycznym Poznania w XX wieku, [w:] „Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Architektura i Urbanistyka”, 2007, z. 12, s. 31-39.
• H. Grzeszczuk-Brendel, Josef Stübben. Rozplanowanie terenów pofortecznych w Poznaniu, [w:] Fortyfikacje w przestrzeni miasta, pod red. A. Wilkaniec, M. Wichrowskiego, Poznań 2006, s. 80-84.
• P. Biskupski, Przerwana tożsamość struktury przestrzennej Poznania, [w:] „Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Architektura i Urbanistyka”, 2012, z. 25, s. 5-18.
• A. Wilkaniec, Fortyfikacje zaczątkiem powstania założeń zieleni miejskiej – proces przejmowania przez miasto Poznań terenów fortecznych na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Fortyfikacje w przestrzeni miasta, pod red. A. Wilkaniec, M. Wichrowskiego, Poznań 2006, s. 71-79.
• B. Łukasik, A. Wilkaniec, Parki miejskie w strukturze i krajobrazie Poznania, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie”, 2016, t. 44, s. 319-328.
• A. Rosada, M. Walerzak, P. Urbański, Zabytkowe parki miejskie w klinowo-pierścieniowym systemie zieleni Poznania, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie”, 2016, t. XLIV, s. 299-317.
• H. Michalak, Zabytkowe parki i skwery strefy centralnej miasta Poznania, [w:] „Zeszyty Naukowe Politechniki Poznańskiej. Architektura i Urbanistyka”, 2006, z. 6, s. 35-41.
• P. Urbański, M. Krzyżaniak, Teraźniejszość i przyszłość parków Poznania, [w:] „Zieleń Miejska”, 2010, nr 3, s. 42-43.
• P. Marciniak, Powojenna przebudowa śródmieścia Poznania, [w:] „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 2007, t. 52, z. 1-4, s. 31-43.
• E. Raszeja, A. Gałecka-Drozda, Współczesna interpretacja idei poznańskiego systemu zieleni miejskiej w kontekście strategii miasta zrównoważonego, [w:] „Studia Miejskie”, 2015, nr 19, s. 75-86.
• Pancerne wraki Festung Posen 1945.

Poniżej: zdjęcia z budowy skateparku. Nie informowano wówczas o ujawnieniu ludzkich szczątków, należy jednak pamiętać, iż prace nie uwzględniały robót ziemnych z użyciem ciężkiego sprzętu.

• KaT, Park Marcinkowskiego: powstaje skatepark; epoznan.pl z dnia 06.09.2013.
• KaT, Park Marcinkowskiego: zobacz jak powstaje skatepark; epoznan.pl z dnia 09.09.2013.
• ZSN, Skatepark w parku Marcinkowskiego – trwa budowa; poznan.naszemiasto.pl z dnia 09.09.2013.
• Z. Zabawny, Budują skatepark w parku Marcinkowskiego; poznan.naszemiasto.pl z dnia 09.09.2013.
• KaT, Park Marcinkowskiego: skatepark coraz bliżej!; epoznan.pl z dnia 10.10.2013.
• ZSN, Skatepark w parku Marcinkowskiego – trwa budowa; poznan.naszemiasto.pl z dnia 10.10.2013.
• ŁOS, Skatepark w parku Marcinkowskiego w listopadzie; poznan.naszemiasto.pl z dnia 23.10.2013.
• KaT, Park Marcinkowskiego: skatepark już czynny. „Mały i śliski”; epoznan.pl z dnia 18.11.2013.