Piątkowo (niem. Schönherrnhausen) | folwark Piontkowo/Piątkowo | folwark Przepaść/Prybaść/Przybasz
folwark Schönherrnhausen/Golenczyńskie Olędry | gospoda Zum Schwarzen Lamm
Podolany | folwark Podolany/Biały Gościniec
Kubackie Olędry (niem. Dessauer Hauland) | folwark Lipsko
Madera (osiedle robotnicze)

Fragment kolejnego wydania niemieckiej mapy topograficznej [Messtischblatt, 3567 (alt. 1929) Posen (Nord)] z roku 1890, unacześnionej w 1911 r. Kolorem zielonym oznaczono cmentarz ewangelicki na os. Jana III Sobieskiego. Za: igrek.amzp.pl.

Wiejski cmentarz ewangelicki, założony na terenie dawnego parku, opodal (niezachowanych) zabudowań folwarcznych – obecnie pomiędzy blokami mieszkalnymi na os. Jana III Sobieskiego. Wykorzystywany przez kolonistów niemieckich, sprowadzonych tu na początku XX w., po przejęciu okolicznych majątków przez Królewską Komisję Osadniczą (w 1905 r.) i ich parcelacji po roku 1910. Po ukształtowaniu się granic nowej parafii ewangelicko-unijnej w Morasku (niem. Nordheim), z połączonych wsi Piątkowo i Podolany utworzono w 1912 r. osadę Schönherrnhausen. 

Podobnie jak pozostałe wsie północnej rubieży Poznania, leżące w granicach parafii moraskiej, Schönherrnhausen zamieszkiwali m.in. niemieccy reemigranci z Rosji. Dołączyli oni do potomków olędrów oraz zasiedziałych już rodzin niemieckich ziemian, należących wcześniej do staromiejskiej parafii Świętego Krzyża z kościołem przy Grobli. W okresie międzywojennym „polscy Niemcy”, jak ich nazywano, stanowili połowę ludności Piątkowa.

Warto odnotować, iż osadnictwo na tym terenie prowadzono już pod koniec XVIII w. Na ówczesnych planach oznaczano folwarki i wsie, na miejscu których w połowie XIX w. funkcjonowały: folwark Podolany (dawniej Biały Gościniec), folwark Schönherrnhausen (dawniej Golenczyńskie Olędry), folwark Przepaść (na północny zachód od Piątkowa) oraz osada Kubackie Olędry (inaczej Dessauer Hauland w sąsiedztwie folwarku Lipsko). Siedliska te położone były wokół wzniesienia, na którym wybudowano wiatrak. W 2. poł. XX w. planowano w tym miejscu budowę nowej świątyni rzymskokatolickiej dla mieszkańców powstających północnych osiedli; ostatecznie wzniesiono tam słynne wieże RTV – jeden z symboli poznańskiego Piątkowa.

Cmentarz ewangelicki w Piątkowie oznaczano na mapach jeszcze pod koniec lat 70. XX w. Ostatecznie relikty nagrobków usunięto zapewne z początkiem lat 80. XX w., kiedy rozpoczęto budowę osiedla Jana III Sobieskiego. Obecnie w terenie brak widocznych naziemnych atrybutów cmentarza. Być może elementy nagrobków wykorzystano do zasypania niewielkiego bajora w sąsiedztwie, czy też przy budowie pobliskiej kapliczki maryjnej z 1946 r.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

CMENTARZE EWANGELICKIE W MORASKU

CMENTARZ EWANGELICKI W UMULTOWIE

CMENTARZ EWANGELICKI W NOWYCH OLĘDRACH NARAMOWICKICH

Folwark Piątkowo, os. Jana III Sobieskiego 1929/1940 via re.photos.

Os. Jana III Sobieskiego 1940/2016 via re.photos.

Folwark Piątkowo 1940/2016 via re.photos.

Obowiązuje mpzp „Osiedle Jana III Sobieskiego” – część A w Poznaniu.

  1. „Kronika Miasta Poznania”, 2018, nr 4, Blokowiska.
  2. „Kronika Miasta Poznania”, 2013, nr 3, Kiekrz, Strzeszyn, Podolany.
  3. Błaszak-Zbierska A., Wycieczki po Piątkowie i okolicach, Poznań 1995.
  4. Goszczyńska J., Majątki wielkopolskie. Miasto Poznań, seria „Dawne budownictwo folwarczne”, t. VIII, Szreniawa 2004.
  5. Hauser P., Kolonista niemiecki na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Mit i rzeczywistość. Wykład wygłoszony na inauguracyjnym spotkaniu ze studentami l roku w roku akademickim 1994/1995, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1994.
  6. Ignasiak W., Piątkowskie ABC. Przewodnik nie tylko po spółdzielczych osiedlach mieszkaniowych Piątkowa, Poznań 2017.
  7. Jakóbczyk W., Kolonizatorzy i hakatyści, Poznań 1989.
  8. Jakóbczyk W., Pruska Komisja Osadnicza 1886-1919, Poznań 1976.
  9. Jankowiak S., Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945-1970, seria „Monografie”, t. 13, Warszawa 2005.
  10. Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
  11. Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
  12. Marciniak P., Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL, Poznań 2010.
  13. Nitschke B., Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945-1949, Zielona Góra 1999.
  14. Staemmler J., Wspomnienia poznańskiego pastora, przekład i opracowanie O. Kiec, seria: „Wielkopolskie Mikrohistorie”, t. III, Poznań 2017.
  15. Wilkaniec A., Stan zachowania i trwałość historycznych układów przestrzennych dawnych wsi i majątków w strukturze Poznania, Poznań 2018.
  16. Wrastanie w Piątkowo, oprac. J. Kołacki, Poznań 2022.
Fragment niemieckiej mapy topograficznej z końca XIX w. (Messtischblatt), wielokrotnie później unacześnianej, nałożony na współczesny plan Poznania; georeferencja w opracowaniu Marcina Popławskiego, 2022 r.
Fragment niemieckiej fotomapy z lat 1939-1944 (Bildskizze, 3567 Posen-Nord). Cmentarz na os. Jana III Sobieskiego oznaczony kolorem zielonym. Źródło: igrek.amzp.pl.
E. Callier, "Powiat poznański pod względem dziejowym z zastosowaniem do topografii współczesnej", Poznań 1887, s. 51-52.
"Gazeta Wielkiego Xięstwa Poznańskiego", 14.06.1831, nr 134, s. 692. Dostęp: WBC.
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880-1914, t. VIII, s. 67. Dostęp: dir.icm.edu.pl.
Plan von der Gegend um Posen 1795 (fragment); dostęp: WBC. Opisano i oznaczono: Biały Gościniec (późniejszy folwark Podolany); Golenczyńskie Olędry (późniejszy folwark Schönherrnhausen); wieś i folwark Przepaść, wieś i folwark Piątkowo.
Fragment planu z 1. poł. XIX w.; źródło/sygnatura: CYRYL_62_1_2_0001.
Opiekę duchową nad piątkowskimi protestantami sprawowała parafia ewangelicko-unijna z kościołem w Morasku (niem. Nordheim). Źródło: "25 Jahre Ansiedlung 1886-1911", po str. 26. Dostęp: Polona.
Gospoda "Zum Schwarzen Lamm" (wraz ze stosownym symbolem ponad nazwą), prowadzona przez Ludwiga Osthoffa. Źródło: aukcja internetowa.
Sklep z towarami kolonialnymi i zajazd "Zum Schwarzen Lamm". Od lewej - zapewne rodzina Osthoff oraz pracownicy. Uwagę zwraca kabriolet, dla którego ówczesne podpoznańskie drogi musiały być nie lada wyzwaniem... Źródło: fotopolska.eu.
Gospoda "Zum Schwarzen Lamm"; ilustracja za: "Baugewerks-Zeitung", 1909, nr 101 via aukcja internetowa.
Szkoła ewangelicka na pocztówce sprzed Wielkiej Wojny... Źródło: aukcja internetowa.
Szkoła w Schönherrnhausen. Obecnie budynek zajmuje Szkoła Podstawowa Specjalna nr 112 w Poznaniu; ilustracja za: "Baugewerks-Zeitung", 1909, nr 101 via aukcja internetowa.
Zabudowa siedliskowa w Schönherrnhausen; na budynku u dołu inicjały KT i data 1908. Źródło: aukcja internetowa.
"Dziennik Poznański", 27.05.1908, nr 122, s. 5. Dostęp: Polona.
"Kurier Warszawski", 09.04.1913, nr 97, s. 6. Dostęp: Polona.
"Przewodnik Katolicki", 1925, nr 38, s. 488.
"Kurier Poznański", 03.09.1925, nr 203, s. 5.
Podpoznańskie Piątkowo; lata 30. XX w. Za: fb/Piątkowo Naszego Dzieciństwa.

Okupację Piątkowa wspomina Stanisław Chudziński… 

To było tak – zaczęło się, jak Hitler doszedł do władzy w Niemczech. We wsi mieszkało dużo rodzin dawnych niemieckich osadników. Polskie Niemcy – tak my ich nazywali. Zaczęli się spotykać, przeciwko Polakom judzić. Syn gospodarzy, Paluch, skrzyknął młodych i zaczęli Niemców kontrolować. Psy u nich musiały być uwiązane, żeby można było słuchać, o czym gadają. Jak weszli Niemcy, Paluch musiał uciekać, wrócił dopiero po wojnie. Część polskich Niemców podpisała volkslistę. W pierwszą zimę niektórych Polaków z Piątkowa zaczęto wywozić na Główną i wysiedlać. Na opuszczone gospodarstwa przyjeżdżali baltendojcze (Baltendeutsche, Niemcy bałtyccy – przyp. PS). Niemcy wydali też wojnę figurom. Najpierw chcieli zniszczyć figurę Najświętszego Serca Jezusowego, trochę ją porozbijali, ale do końca nie dali rady. Zmusili Polaków do wykopania dziury, części figury wkulnęli i zasypali. Krzyż przy Umultowskiej i Sarmackiej pocięli, najdłużej stojał krzyż na narożniku Włościańskiej i obornickiej. Po wojnie wszystko my we wiosce odbudowali.  

Źródło: B. Kęcińska-Lempka, Wciąż widzę sady Piątkowa, czyli od wsi do bloków, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2018, nr 4, Blokowiska, s. 226.

"Gazeta Powszechna", 26.02.1931, nr 46, s. 3. Dostęp: WBC.
Członkowie chóru z Tarnowa Podgórnego z wizytą u państwa Nowowiejskich w Piątkowie; 1924 r. Źródło/sygnatura: CYRYL_59_1_16_0008.
Prawdopodobnie Schönherrnhausen w latach okupacji niemieckiej; widok od północy. Źródło: "Wartheländischer Bauernkalender 1943", s. 64.
"Willa wśród róż - poznańskie lata Feliksa Nowowiejskiego"; piątkowski dom kompozytora przy obecnej ul. Obornickiej 303. Za: CYRYL.
Gospodarstwo przy ul. Obornickiej, koniec lat 40. XX w. Zdjęcie ze zb. Joanny Jankowskiej via fb/Piątkowo Naszego Dzieciństwa.
"Głos Wielkopolski", 14.12.1945, nr 289, s. 5. Dostęp: WBC.

Czasy powojenne wspomina Kazimierz Chudziński… 

(…) Stare Piątkowo było od Obornickiej po prawej stronie. Ciągnęło się aż do Moraska. Później w okolicach dzisiejszego os. Śmiałego i Chrobrego powstała nowsza część Piątkowa – Madera. Od miasta oddzielały nas forty. Jeszcze w latach 50. do Poznania chodziło się pieszo.

(…) Najpierw, już w latach sześćdziesiątych, pojawili się na polach geodeci, potem robiono odwierty. Byliśmy zaniepokojeni, ale mówili nam, że szukają minerałów. Potem na wzgórze, gdzie kościół miał stanąć, wpieprzyli nam się z wieżą. (…) Potem robili zebrania i powiedzieli, że będą nas przesiedlać do bloków, a domy burzyć.

(…) Truskawkową zmienili na Jaroczyńskiego, ze Śliwkowej zrobili Rymarkiewicza. Domy zburzyli. Dali nam mieszkanie w bloku. Swoje koty musiałem zostawić. Psa zabraliśmy, ale kilka razy uciekał na stare Piątkowo. Z okna widziałem na osiedlu dwie nowe szkoły, ale przez dwa lata brałem rower i pedałowałem do swojej starej budy na działkach przy Sarmackiej. (…) Widzę wciąż te kwitnące sady, owocowe aleje i tamtych ludzi. Gdy rozbierali starą stodołę na Piątkowie, specjalnie kupiłem trochę cegły na budowę domu. Żeby choć trochę tego starego Piątkowa w domu mieć. 

Źródło: B. Kęcińska-Lempka, Wciąż widzę sady Piątkowa, czyli od wsi do bloków, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2018, nr 4, Blokowiska, s. 224.

Najprawdopodobniej ul. Obornicka, lata 50. XX w. Zdjęcie ze zb. Joanny Jankowskiej via fb/Piątkowo Naszego Dzieciństwa.
Uczniowie szkoły podstawowej, mieszczącej się przy ul. Obornickiej, lata 50. XX w. Zdjęcie ze zb. Joanny Jankowskiej via fb/Piątkowo Naszego Dzieciństwa.

Budowa osiedli mieszkaniowych na przyłączonym do Poznania w latach 70. XX w. Piątkowie. Zdjęcia udostępnione przez Głos Wielkopolski ⤵️

Zdjęcia ze zbiorów parafii pw. Miłosierdzia Bożego w Poznaniu ⤵️

Teren dawnego cmentarza ewangelickiego na os. Jana III Sobieskiego; lato 2020 r. ⤵️

U góry: ПОЗНАНЬ (ЛИСТ 1); N-33-130,131,142,143; 1980; za: Mapster. U dołu: MPU.
Pozostałości folwarku Schönherrnhausen; kwiecień 2021 r. Fot. P. Skrzypalik.
error: Nie kopiuj, udostępnij! Masz pytania? Napisz do mnie: skrzypalik@e-lapidarium.pl
Scroll to Top
Skip to content