Piątkowo (niem. Schönherrnhausen) | folwark Piontkowo/Piątkowo | folwark Przepaść/Prybaść/Przybasz
folwark Schönherrnhausen/Golenczyńskie Olędry | gospoda Zum Schwarzen Lamm
Podolany | folwark Podolany/Biały Gościniec
Kubackie Olędry (niem. Dessauer Hauland) | folwark Lipsko
Wiejski cmentarz ewangelicki, założony na terenie dawnego parku, opodal (niezachowanych) zabudowań folwarcznych – obecnie pomiędzy blokami mieszkalnymi na os. Jana III Sobieskiego. Wykorzystywany przez kolonistów niemieckich, sprowadzonych tu na początku XX w., po przejęciu okolicznych majątków przez Królewską Komisję Osadniczą (w 1905 r.) i ich parcelacji po roku 1910. Po ukształtowaniu się granic nowej parafii ewangelicko-unijnej w Morasku (niem. Nordheim), z połączonych wsi Piątkowo i Podolany utworzono w 1912 r. osadę Schönherrnhausen.
Podobnie jak pozostałe wsie północnej rubieży Poznania, leżące w granicach parafii moraskiej, Schönherrnhausen zamieszkiwali m.in. niemieccy reemigranci z Rosji. Dołączyli oni do potomków olędrów oraz zasiedziałych już rodzin niemieckich ziemian, należących wcześniej do staromiejskiej parafii Świętego Krzyża z kościołem przy Grobli. W okresie międzywojennym „polscy Niemcy”, jak ich nazywano, stanowili połowę ludności Piątkowa.
Warto odnotować, iż osadnictwo na tym terenie prowadzono już pod koniec XVIII w. Na ówczesnych planach oznaczano folwarki i wsie, na miejscu których w połowie XIX w. funkcjonowały: folwark Podolany (dawniej Biały Gościniec), folwark Schönherrnhausen (dawniej Golenczyńskie Olędry), folwark Przepaść (na północny zachód od Piątkowa) oraz osada Kubackie Olędry (inaczej Dessauer Hauland w sąsiedztwie folwarku Lipsko). Siedliska te położone były wokół wzniesienia, na którym wybudowano wiatrak. W 2. poł. XX w. planowano w tym miejscu budowę nowej świątyni rzymskokatolickiej dla mieszkańców powstających północnych osiedli; ostatecznie wzniesiono tam słynne wieże RTV – jeden z symboli poznańskiego Piątkowa.
Cmentarz ewangelicki w Piątkowie oznaczano na mapach jeszcze pod koniec lat 70. XX w. Ostatecznie relikty nagrobków usunięto zapewne z początkiem lat 80. XX w., kiedy rozpoczęto budowę osiedla Jana III Sobieskiego. Obecnie w terenie brak widocznych naziemnych atrybutów cmentarza. Być może elementy nagrobków wykorzystano do zasypania niewielkiego bajora w sąsiedztwie, czy też przy budowie pobliskiej kapliczki maryjnej z 1946 r.
Oprac. Paweł Skrzypalik
PORÓWNAJ:
CMENTARZE EWANGELICKIE W MORASKU
CMENTARZ EWANGELICKI W UMULTOWIE
CMENTARZ EWANGELICKI W NOWYCH OLĘDRACH NARAMOWICKICH
Folwark Piątkowo, os. Jana III Sobieskiego 1929/1940 via re.photos.
Os. Jana III Sobieskiego 1940/2016 via re.photos.
Folwark Piątkowo 1940/2016 via re.photos.
Obowiązuje mpzp „Osiedle Jana III Sobieskiego” – część A w Poznaniu.
- M. Witaszek, Utracona pamięć. Losy mieszkańców Piątkowa, [w:] „Rocznik Wielkopolskiego Towarzystwa Genealogicznego Gniazdo”, 2017, s. 39-46.
- T. Gałecki, Północne pasmo rozwojowe (Plan Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Poznania), [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1976, nr 3, s. 5-13. Dostęp: WBC.
- C. Nawrocki, Zespół Osiedli Piątkowo-Naramowice, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1978, nr 1, s. 49-68. Dostęp: WBC.
- J. Modrzejewski, Metamorfozy zespołu osiedli Piątkowo-Naramowice, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 1, Budowniczowie i Architekci, s. 194-207.
- B. Kęcińska-Lempka, Wciąż widzę sady Piątkowa, czyli od wsi do bloków, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2018, nr 4, Blokowiska, s. 223-227.
- P. Nowicka, Piątkowo, czyli od sielskiej wsi do sypialni Poznania; poznan.wyborcza.pl z dnia 25.01.2016.
- KAS, Pamiętasz Winogrady i Piątkowo sprzed pół wieku? Zobacz zdjęcia archiwalne i przekonaj się, co się zmieniło; gloswielkopolski.pl z dnia 09.10.2012 r.
- KaT, Archiwum MTP. Piątkowo z lat 80-tych i znikający schron; epoznan.pl z dnia 08.08.2013 r.
- SZKI, Osiedla w Poznaniu przed laty. Rataje, Winogrady, Piątkowo i Żegrze na archiwalnych zdjęciach; gloswielkopolski.pl z dnia 08.06.2017 r.
- BS, Pamiętasz Piątkowo z lat dziewięćdziesiątych? Niesamowite video trafiło do sieci; epoznan.pl z dnia 17.01.2019 r.
- kk, Piątkowo pod koniec XX wieku. Zobacz niezwykłe video; epoznan.pl z dnia 21.08.2019 r.
- P. Feler, Poznańskie karty historii – Piątkowo; Radio Meteor via meteor.amu.edu.pl z dnia 05.02.2021 r.
- Echo Piątkowa.
- Sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Poznaniu; historia.
- Piątkowo w cieniu wież, program z serii „Mój Poznań, moja Wielkopolska”; RTK Poznań.
- Amtsbezirk Schönherrnhausen; www.territorial.de.
- Krótka historia osiedla Piątkowo-Naramowice; poznanskiehistorie.blogspot.com.
- Poznańskie dzielnice – Piątkowo; www.poznanskieklimaty.pl.
- fb/Piątkowo.
- fb/Piątkowo Naszego Dzieciństwa.
- Poznań Piątkowo. Plan osiedli Poznańskiej Spółdzielni Mieszkaniowej: Bolesława Chrobrego, Jana III Sobieskiego, Stefana Batorego, Bolesława Śmiałego, Władysława Łokietka, Marysieńki via CYRYL.
- „Kronika Miasta Poznania”, 2018, nr 4, Blokowiska.
- „Kronika Miasta Poznania”, 2013, nr 3, Kiekrz, Strzeszyn, Podolany.
- Błaszak-Zbierska A., Wycieczki po Piątkowie i okolicach, Poznań 1995.
- Goszczyńska J., Majątki wielkopolskie. Miasto Poznań, seria „Dawne budownictwo folwarczne”, t. VIII, Szreniawa 2004.
- Hauser P., Kolonista niemiecki na ziemiach polskich w XIX i XX wieku. Mit i rzeczywistość. Wykład wygłoszony na inauguracyjnym spotkaniu ze studentami l roku w roku akademickim 1994/1995, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1994.
- Ignasiak W., Piątkowskie ABC. Przewodnik nie tylko po spółdzielczych osiedlach mieszkaniowych Piątkowa, Poznań 2017.
- Jakóbczyk W., Kolonizatorzy i hakatyści, Poznań 1989.
- Jakóbczyk W., Pruska Komisja Osadnicza 1886-1919, Poznań 1976.
- Jankowiak S., Wysiedlenie i emigracja ludności niemieckiej w polityce władz polskich w latach 1945-1970, seria „Monografie”, t. 13, Warszawa 2005.
- Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
- Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
- Marciniak P., Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL, Poznań 2010.
- Nitschke B., Wysiedlenie ludności niemieckiej z Polski w latach 1945-1949, Zielona Góra 1999.
- Staemmler J., Wspomnienia poznańskiego pastora, przekład i opracowanie O. Kiec, seria: „Wielkopolskie Mikrohistorie”, t. III, Poznań 2017.
- Wilkaniec A., Stan zachowania i trwałość historycznych układów przestrzennych dawnych wsi i majątków w strukturze Poznania, Poznań 2018.
Okupację Piątkowa wspomina Stanisław Chudziński…
To było tak – zaczęło się, jak Hitler doszedł do władzy w Niemczech. We wsi mieszkało dużo rodzin dawnych niemieckich osadników. Polskie Niemcy – tak my ich nazywali. Zaczęli się spotykać, przeciwko Polakom judzić. Syn gospodarzy, Paluch, skrzyknął młodych i zaczęli Niemców kontrolować. Psy u nich musiały być uwiązane, żeby można było słuchać, o czym gadają. Jak weszli Niemcy, Paluch musiał uciekać, wrócił dopiero po wojnie. Część polskich Niemców podpisała volkslistę. W pierwszą zimę niektórych Polaków z Piątkowa zaczęto wywozić na Główną i wysiedlać. Na opuszczone gospodarstwa przyjeżdżali baltendojcze (Baltendeutsche, Niemcy bałtyccy – przyp. PS). Niemcy wydali też wojnę figurom. Najpierw chcieli zniszczyć figurę Najświętszego Serca Jezusowego, trochę ją porozbijali, ale do końca nie dali rady. Zmusili Polaków do wykopania dziury, części figury wkulnęli i zasypali. Krzyż przy Umultowskiej i Sarmackiej pocięli, najdłużej stojał krzyż na narożniku Włościańskiej i obornickiej. Po wojnie wszystko my we wiosce odbudowali.
Źródło: B. Kęcińska-Lempka, Wciąż widzę sady Piątkowa, czyli od wsi do bloków, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2018, nr 4, Blokowiska, s. 226.
Czasy powojenne wspomina Kazimierz Chudziński…
(…) Stare Piątkowo było od Obornickiej po prawej stronie. Ciągnęło się aż do Moraska. Później w okolicach dzisiejszego os. Śmiałego i Chrobrego powstała nowsza część Piątkowa – Madera. Od miasta oddzielały nas forty. Jeszcze w latach 50. do Poznania chodziło się pieszo.
(…) Najpierw, już w latach sześćdziesiątych, pojawili się na polach geodeci, potem robiono odwierty. Byliśmy zaniepokojeni, ale mówili nam, że szukają minerałów. Potem na wzgórze, gdzie kościół miał stanąć, wpieprzyli nam się z wieżą. (…) Potem robili zebrania i powiedzieli, że będą nas przesiedlać do bloków, a domy burzyć.
(…) Truskawkową zmienili na Jaroczyńskiego, ze Śliwkowej zrobili Rymarkiewicza. Domy zburzyli. Dali nam mieszkanie w bloku. Swoje koty musiałem zostawić. Psa zabraliśmy, ale kilka razy uciekał na stare Piątkowo. Z okna widziałem na osiedlu dwie nowe szkoły, ale przez dwa lata brałem rower i pedałowałem do swojej starej budy na działkach przy Sarmackiej. (…) Widzę wciąż te kwitnące sady, owocowe aleje i tamtych ludzi. Gdy rozbierali starą stodołę na Piątkowie, specjalnie kupiłem trochę cegły na budowę domu. Żeby choć trochę tego starego Piątkowa w domu mieć.
Źródło: B. Kęcińska-Lempka, Wciąż widzę sady Piątkowa, czyli od wsi do bloków, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2018, nr 4, Blokowiska, s. 224.
Budowa osiedli mieszkaniowych na przyłączonym do Poznania w latach 70. XX w. Piątkowie. Zdjęcia udostępnione przez Głos Wielkopolski 
Zdjęcia ze zbiorów parafii pw. Miłosierdzia Bożego w Poznaniu
Teren dawnego cmentarza ewangelickiego na os. Jana III Sobieskiego; lato 2020 r.
