Stok Cytadeli: Nowy Cmentarz Garnizonowy (polski)

Cmentarz Lotników
Cmentarz Powstańców Wielkopolskich i Żołnierzy Poległych w latach 1918-1920

Kwatera weteranów powstania styczniowego 1863-1864
Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego 1918-1919 (niezrealizowany)

Pomnik 7 Pułku Strzelców Konnych (z 1961 r.)
Pomnik 57 Pułku Piechoty Wielkopolskiej (z 1974 r.)
Pomnik 3 Poznańskiego Pułku Lotniczego (z 1989 r.)
Pomnik Poległych w latach 1918-1920 (głaz pamiątkowy z 2008 r.)

Aktualny plan zespołu zabytkowych cmentarzy na stoku poznańskiej Cytadeli, opracowany na potrzeby wydawnictwa: W. Olszewski, "Cmentarze na stokach poznańskiej Cytadeli", Poznań 2008.

Polski Cmentarz Garnizonowy, tzw. „nowy”, zajmuje zachodnią część cmentarnego stoku poznańskiej Cytadeli. Jego obszar podzielono na 9 kwater; najstarsze założono w okresie kształtowania granic odradzającego się Państwa Polskiego. Tutejsze groby wojenne należą do żołnierzy i oficerów Wojsk Wielkopolskich, poległych podczas powstania wielkopolskiego 1918-1919 oraz wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921 (kwatery te stanowią odrębny, tzw. Cmentarz Powstańców Wielkopolskich i Żołnierzy Poległych w latach 1918-1920, formalnie – część cmentarza nowogarnizonowego). W tym samym okresie wydzielono tzw. Cmentarz Lotników (formalnie również część cmentarza nowogarnizonowego), czyli kwaterę związaną z historią 3 Pułku Lotniczego z Ławicy.

Cmentarz Garnizonowy był jedną z lokalizacji zaproponowanych dla Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego; na ten temat debatowano kilkukrotnie w latach 20. i 30. XX w., jednak zamysłów środowisk kombatanckich ostatecznie nie zrealizowano… (por. niżej).

Do mogił żołnierzy poległych w walkach, w okresie międzywojennym dołączyły groby obsady poznańskiego garnizonu (oraz rodzin wojskowych), zajmując przede wszystkim dolną część stoku (a pierwotnie także kwatery zlikwidowanego w 1945 r. pruskiego cmentarza starogarnizonowego). Pośród nich spoczywa znaczna liczba polskich grekokatolików powołanych do służby w Poznaniu. Przy jednej z głównych alej urządzono wyróżniającą się kwaterę weteranów powstania styczniowego 1863-1864, w Drugiej Rzeczypospolitej cieszących się specjalnymi przywilejami. Planowano urządzenie w tym miejscu poświęconego im, okazałego mauzoleum; ówczesny zamysł częściowo zrealizowano dopiero w… 2023 r.

Kwatery Cmentarza Garnizonowego zostały znacząco zdewastowane podczas szturmu wojsk radzieckich na Cytadelę w lutym 1945 r. Skutkiem tych zniszczeń, a także niedbałych powojennych translokacji grobów (m.in. z obszaru cmentarza starogarnizonowego), bezpowrotnie utracono informacje o personaliach wielu żołnierzy pogrzebanych na stoku w okresie międzywojennym. Ewidencjonując zachowane groby w latach 60. i 70. XX w. pracowano in situ, spisując dane personalne z popadających w ruinę nagrobków. Akcję wymiany nagrobków przeprowadzono na przełomie lat 70. i 80. XX w., i od tego czasu krajobraz Cmentarza Garnizonowego w zasadzie nie uległ zmianie…

W okresie międzywojennym funkcję świątyni garnizonowej dla katolickiej parafii wojskowej pełnił przejęty w 1919 r. dawny protestancki kościół garnizonowy – obecnie bazylika pw. św. Józefa z klasztorem karmelitów bosych; księgi cmentarne parafii garnizonowej częściowo zachowały się.

Uwaga! Cmentarzami na stoku Cytadeli administruje Zarząd Zieleni Miejskiej w Poznaniu. Groby wojenne znajdują się pod ustawową ochroną Państwa Polskiego, reprezentowanego przez Wojewodę. Zakres opieki reguluje odnawiane corocznie Porozumienie Wojewody Wielkopolskiego z Miastem Poznań w sprawie powierzenia obowiązku utrzymania grobów i cmentarzy wojennych.
Groby weteranów walk o wolność i niepodległość Polski znajdują się pod ustawową opieką Instytutu Pamięci Narodowej.
Park Cytadela, wraz z zespołem cmentarzy na stoku Cytadeli, formalnie wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych. Oznacza to, iż wszelkie prace muszą zostać wcześniej uzgodnione z Biurem Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu.

Dzieje nekropolii na stoku Cytadeli szczegółowo opisują: H. Hałas, J. Karwat, „Nekropolia wojskowa na Cytadeli”, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, nr 1/2005, s. 282-305; J. Bączyk, A. Bilski, „Na stoku Cytadeli Poznańskiej. Przewodnik po cmentarzach”, Poznań 2005; W. Olszewski, „Cmentarze na stokach Poznańskiej Cytadeli”, Poznań 2008; J. Bączyk, „Krzyż dla generała. Generałowie ze stoku poznańskiej Cytadeli (1831-1945)”, Poznań 2019.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

POZOSTAŁE CMENTARZE NA STOKU POZNAŃSKIEJ CYTADELI

Ewidencja grobów wojennych na Cmentarzu Garnizonowym; www.poznan.uw.gov.pl.

Kwatera CG-V; www.poznan.uw.gov.pl.

Kwatera CG-VII; www.poznan.uw.gov.pl.

Kwatera CG-VIII; www.poznan.uw.gov.pl.

Kwatera CG-IX; www.poznan.uw.gov.pl.

Ewidencja grobów wojennych w Kwaterze Lotników Polskich; www.poznan.uw.gov.pl.

  1. „Kronika Miasta Poznania”, 2005, nr 1, Za mundurem…
  2. „Kronika Miasta Poznania”, 2011, nr 4, Cytadela.
  3. Bączyk J., Armie za drutami. Jeńcy wojenni na terenie prowincji poznańskiej (1914-1918), Poznań 2016.
  4. Bączyk J., Fort Winiary 1863/64. Poznańskie echa powstania styczniowego i wojny o Szlezwik, Poznań 2023.
  5. Bączyk J., Krzyż dla generała. Generałowie ze stoku poznańskiej Cytadeli, Poznań 2019.
  6. Bączyk J., Bilski A., Na stoku Cytadeli Poznańskiej. Przewodnik po cmentarzach, Poznań 2005.
  7. Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski Sz., Wojciechowski M., Twierdza Poznań. O fortyfikacjach miasta Poznania w XIX i XX wieku, Poznań 2006.
  8. Jastrząb Ł., Cena niepodległości. Pamięć historyczna o żołnierzach Wielkiej Wojny i walk o granice niepodległej Polski. Ewidencja mogił żołnierskich w zasobach archiwów państwowych w Gnieźnie, Kaliszu, Koninie, Lesznie, Pile i Poznaniu, Poznań 2018.
  9. Karalus M., Cytadela 1945. Przewodnik po polu bitwy, Poznań 2017.
  10. Kruszyński B., Garnizon Poznań w II Rzeczypospolitej. Wojsko w życiu miasta, Poznań 2013.
  11. Maliński T., Wrońska-Pilarek D., Przewodnik dendrologiczny po parku Cytadela. Przewodnik dla zaawansowanych, Poznań 2009.
  12. Olszewski W., Cmentarze na stokach poznańskiej Cytadeli, Poznań 2008.
  13. Olszewski W., Garnison Ehrenfriedhof 1914-1918 w Poznaniu, Poznań 2008.
  14. Pomniki w epoce antropocenu, pod red. M. Praczyk, Poznań 2017.
  15. Poznańskie fortyfikacje, pod red. B. Polaka, Poznań 1988.
  16. Praczyk M., Materia pomnika. Studium porównawcze na przykładzie monumentów w Poznaniu i Strasburgu w XIX i XX wieku, Poznań 2015.
  17. Przybylski M., Duszpasterstwo księży diecezjalnych oraz kapelanów wojskowych w latach 1919-1939 na terenie Okręgu Korpusu nr VII, Poznań 2014. Dostęp: repozytorium.amu.edu.pl.
  18. Topolska A., Pamięć i wizualność. Reprezentacje drugiej wojny światowej w Poznaniu w XX i XXI wieku (praca doktorska), Poznań 2018. Dostęp: repozytorium.amu.edu.pl.
Plan zespołu zabytkowych cmentarzy na stoku poznańskiej Cytadeli (układ przestrzenny z połowy lat 20. XX w.), opracowany na potrzeby wydawnictwa: W. Olszewski, "Cmentarze na stokach...", Poznań 2008.
"Grupa zwiadowców radzieckich przed atakiem na hitlerowskie pozycje na Cytadeli. Zdjęcie wykonane przez Semena M. Dugarona na kilka dni przed zdobyciem twierdzy". Fotografia pozowana; żołnierze kryją się za zniszczonymi grobami na Cmentarzu Garnizonowym. Zdjęcie via fb/Festung Posen 1945; opis za: "Kronika Miasta Poznania", 1978, nr 1, s. 32.
Cmentarz Powstańców Wielkopolskich i Żołnierzy Poległych w latach 1918-1920

Pochówki wojenne z okresu powstania wielkopolskiego 1918-1919 oraz walk o wschodnią granicę II RP, zgrupowane w trzech kwaterach Nowego Cmentarza Garnizonowego. Powstały niemal jednocześnie z kwaterą lotników, jako najwcześniejsze rozwinięcie przestrzenne pruskiego cmentarza starogarnizonowego w kierunku zachodnim – w ten sposób powstała tzw. „szyja”. Odrębność tych kwater wojsko usankcjonowało – przy udziale ks. kapelana Szczepana Janasika, organizatora duszpasterstwa wojskowego – ok. roku 1922 (co uznaje się za datę ustanowienia polskiego Cmentarza Garnizonowego na stoku Cytadeli).

Obok grobów grudniowych powstańców, sióstr miłosierdzia i żołnierzy oraz oficerów Wojsk Wielkopolskich, pośród których znaleźli się też obcokrajowcy – by wymienić tylko Novizza Cittadiniego (1898-1919) – miejsce wiecznego spoczynku znaleźli tu również członkowie Grenzschutzu. Ich nagrobki podczas przebudowy cmentarnego stoku na przełomie lat 70. i 80. XX w. przez pomyłkę wskazano takimi samymi nagrobkami i znakami, jak polskich żołnierzy – czarnym orłem na prostej, numerowanej steli z lastriko, opisanej ustalonymi personaliami poległego.

Pierwotnie tutejsze nagrobki miały charakter ziemny. W latach 30. XX w. miejscy urzędnicy rozpoczęli działania na rzecz ujednolicenia grobów. Zdecydowano się na cementowe krzyże z emaliowaną tabliczką z personaliami żołnierzy oraz ramy, czy też wysokie, zdobione sarkofagi (z których niewielka część przetrwała do dziś). Wypełnione ziemią wnętrze cembrowin obsadzano bluszczem lub popularnym „doktorkiem”. Spójny krajobraz cmentarnego stoku Cytadeli, gdzieniegdzie urozmaicony zindywidualizowanymi formami pomników nagrobnych, jawił się przez to jako miejsce uporządkowanej zieleni, niskiej i wysokiej. Znaczne zniszczenia pośród pierwotnej substancji – grobów i okazałych drzew porastających cmentarny stok Cytadeli – przyniosły walki o Fort Winiary w 1945 r.

Ewidencję grobów przeprowadzono w 1967 r. W połowie lat 70. XX w. podjęto decyzję o uporządkowaniu cmentarnego stoku. Rewaloryzacji prowadzonej w latach 80. poddano wszystkie kwatery Cmentarza Garnizonowego. Formę żołnierskich mogił – wojskowych i wojennych – uproszczono i ujednolicono według projektu rzeźbiarza Czesława Woźniaka. Inskrypcje, odtwarzane z natury oraz w oparciu o szczątkowe archiwalia katolickiej parafii garnizonowej, zawierają jednak błędy… Wraz z rewaloryzacją cmentarnego stoku, pośród żołnierskich grobów zaczęły pojawiać się monumenty upamiętniające wielkopolskie jednostki Wojska Polskiego.

Podczas obchodów rocznicy wybuchu powstania wielkopolskiego w 2008 r., z inicjatywy ówczesnego Wojewody Wielkopolskiego Piotra Florka oraz Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego i Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Oddział w Poznaniu, w kwaterze CG-IX ufundowano głaz pamiątkowy z inskrypcją na czarnym granicie: „W hołdzie bohaterom walk o niepodległość w latach 1918-1920 – Wielkopolanie w 90. rocznicę Powstania Wielkopolskiego”. Głaz pochodził z odkrywki węgla brunatnego Kopalni Konin w Jóźwinie k. Kleczewa. Projekt monumentu przygotował artysta-plastyk Jacek Wilczak przy współpracy z inżynierem Zbigniewem Linką. Opodal, kilka lat później pochowano kosynierów junikowskich, uczestników powstania wielkopolskiego z 1848 r.

PORÓWNAJ:

"Kronika Miasta Poznania", 2005, nr 1, s. 287.
"Kurier Poznański", 01.11.1934, nr 498, s. 1.
"Kurier Poznański", 30.10.1938, nr 498, s. 19.
Cmentarz lotników

Wydzielona kwatera Nowego Cmentarza Garnizonowego (CG-I) z grobami wojennymi, wojskowymi oraz z pochówkami symbolicznymi, założona w okresie kształtowania granic II RP. Uroczyste pogrzeby wielkopolskich lotników, w których za katafalk służył na ogół kadłub samolotu, zainaugurowano wiosną 1919 r. Część mogił należy do lotników, którzy stracili życie w walkach na wschodzie.
W okresie międzywojennym chowano tu ofiary stosunkowo częstych wówczas katastrof lotniczych. Pogrzeby odbywały się do końca lat 80. XX w. – pochowano tu wówczas lotników poległych we wrześniu 1939 r. na Ławicy. Łącznie, w 141 grobach spoczywają lotnicy, którzy zmarli lub zginęli w latach 1919-1969.

Pierwotnie charakterystycznymi elementami grobów w kwaterze lotników były krzyże wykonane z nałożonych na siebie śmigieł; niekiedy śmigło mocowano ukośnie do krzyża nagrobnego. Większość mogił posiadała betonowe, zdobione ramy – w kwaterze dominował jednolity wzór nagrobków. Nad pochówkami górował krzyż projektu architekta Mariana Andrzejewskiego, ufundowany przez prezydenta Poznania Cyryla Ratajskiego. Pod nim odbywał się coroczny, uroczysty apel poległych w dniu 1 listopada z udziałem oficerów garnizonu poznańskiego.

Część grobów uległa zniszczeniu podczas walk o Fort Winiary na początku 1945 r. W okresie powojennym, skutkiem dokonywanych regularnie dochówków do kwatery, zaczęły pojawiać się w niej proste nagrobki granitowe. O krajobrazie Cmentarza Garnizonowego – w tym również kwatery lotników – przesądziła miejska akcja porządkowa z drugiej połowy lat 70. XX w. Projekt Rady Technicznej z udziałem Miejskiego Konserwatora Zabytków, przedstawicieli ZBoWiD, członków Społecznego Komitetu Budowy Parku Cytadela, zaczęto realizować w 1975 r. Przy nowym wejściu do kwatery postawiono pomnik w kształcie śmigła według projektu Ryszarda Skupina, dedykowany „Poległym Lotnikom”. Zaleceń konserwatorskich, sugerujących pozostawienie kilku starych pomników nagrobnych utrzymanych w dobrym stanie, nie uwzględniono… Nowe, ujednolicone nagrobki z granitu, rozstawione bez poszanowania pierwotnego układu grobów, także zaprojektował R. Skupin. Przebudowę kwatery zwieńczył montaż tablicy upamiętniającej żołnierzy 3 Pułku Lotniczego, spoczywających na innych cmentarzach.
Całość zaburzyła pierwotny wygląd kwatery oraz chronologię pochówków.

PORÓWNAJ:

"Przewodnik Katolicki", 03.01.1932, nr 1, s. 11.
Kwatera lotników na polskim Cmentarzu Garnizonowym na stoku Cytadeli poznańskiej, za: "Album dziesięciolecia lotnictwa polskiego", Poznań 1930, s. 65. Dostęp: WBC.
"Kurier Poznański", 03.11.1933, nr 505, s. 6.
projekt Grobu nieznanego powstańca wielkopolskiego na cmentarzu garnizonowym

Międzywojenne plany utworzenia w Poznaniu Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego nawiązywały do popularnej formy, upowszechnionej w Europie po Wielkiej Wojnie z lat 1914-1918 – grobu nieznanego żołnierza…

[1923]
Ideę uczczenia nieznanego żołnierza, poległego „za wolność na Kresach Zachodnich”, publicznie przedstawiano w Poznaniu trzykrotnie. Po raz pierwszy w roku 1923, kiedy lokalny oddział Czerwonego Krzyża wyszedł z propozycją ufundowania pomnika nagrobnego na Cmentarzu Garnizonowym na stoku Cytadeli. Środki na ten cel zapewnić miało „obywatelstwo związane z kręgami przemysłowymi”. Do realizacji tych zamierzeń ostatecznie nie doszło, warto jednak odnotować ówczesny głos polemiczny, nawołujący do wzniesienia pomnika Nieznanego Żołnierza w „Trójkącie Trzech Cesarzy” – miejscu, w którym zbiegały się granice zaborców Rzeczypospolitej…

[1925]
Temat trwałego upamiętnienia Nieznanego Żołnierza powrócił dwa lata później. Tym razem z inicjatywą wystąpiły środowiska kombatanckie. Zaproponowano posadowienie skromnej płyty pamiątkowej „z odpowiednim napisem” na placu między Zamkiem a uniwersytetem (na miejscu wcześniej zajmowanym przez figurę Bismarcka), względnie przed muzeum na placu Wolności; w tej lokalizacji zapowiadano również ufundowanie monumentu Powstańca Wielkopolskiego (na miejscu pomnika cesarza Fryderyka III). Pomnik Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego w roku 1925 rzeczywiście odsłonięto, ale… w Bydgoszczy.

[1936-1938]
Budowa Grobu Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego zwieńczyć miała obchody dwudziestolecia grudniowej insurekcji. Inicjatywa ponownie wyszła od kombatantów zrzeszonych w Związku Weteranów Powstań Narodowych RP 1914-1919. Z projektem planowano zaznajomić odpowiednie „czynniki miejskie i wojskowe”. Z gnieźnieńskiej katedry sprowadzono płytę kamienną, którą złożono w Muzeum Wojskowym. Komisja weteranów z udziałem uznanego rzeźbiarza Władysława Marcinkowskiego orzekła, iż kamień nadaje się na wyznaczony cel. Ostatecznie Związek Weteranów, ze względu na brak wystarczających funduszy, w roku 1938 wycofał się z realizacji, inicjatywę oddając magistratowi. Wydaje się jednak, że miejscy urzędnicy nie podjęli tego tematu…

– Poznań, 11.09.1936 r. Protokół posiedzenia ścisłego składu Zarządu Głównego ZWPN; Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: 884: Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygn. 29 (arch. 53).
– Poznań, 01.06.1937 r. Protokół nr 4, pkt 5. Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: 884: Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygn. 9 (arch. 53).
– Poznań, 29.08.1937 r. Protokół nr 11, pkt 10. Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: 884: Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygn. 112 (arch. 53).
– Poznań, 31.11.1938 r. Protokół nr 18, pkt 3. Archiwum Państwowe w Poznaniu, zespół: 884: Związek Powstańców Wielkopolskich w Poznaniu, sygn. 71 (arch. 53).

PORÓWNAJ:

  • J. Hübner-Wojciechowska, Grób Nieznanego Żołnierza, Warszawa 1991.
  • W. Lisowski, Sercu bliskie. Polskie symbole narodowe. Grób Nieznanego Żołnierza, Warszawa 1987.
  • W. Lisowski, Żołnierz Nieznany, Warszawa 1993.
  • A. Zawilski, Grób Nieznanego Żołnierza, Warszawa 1981.
  • W. Strzałkowski, Grób Nieznanego Żołnierza, Warszawa 2001.
  • W. Lisowski, Panteon Pamięci Narodowej. Historia Grobu Nieznanego Żołnierza, Warszawa 2006.
  • Cyfrowe Archiwum Powstania Wielkopolskiego | Archiwum Państwowe w Poznaniu.
error: Nie kopiuj, udostępnij! Masz pytania? Napisz do mnie: skrzypalik@e-lapidarium.pl
Scroll to Top
Skip to content