Projekt dotowany w roku 2024 przez Polsko-Niemiecką Współpracę Młodzieży w ramach programu edukacyjnego „Zachować Pamięć”
Scenariusz: Jan M. Kwiatkowski i Paweł Skrzypalik
W dniach 2-8.09.2024 r. w Poznaniu zrealizowano pierwszą część międzynarodowego projektu edukacyjnego z udziałem uczniów Szkoły Podstawowej im. Janusza Korczaka z Żarnowca oraz Leif-Eriksson-Gemeinschaftsschule Kiel. Dzięki dotacji pozyskanej od organizacji Deutsch-Polnisches Jugendwerk | Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży w ramach programu edukacyjnego „Zachować Pamięć”, uczniowie wzięli udział w warsztatach przybliżających trudną przeszłość relacji polsko-niemieckich, zwłaszcza z okresu II wojny światowej. Motywem przewodnim była historia tzw. Akcji T4 (niem. Aktion T4, E-Aktion), czyli losy osób chorych psychicznie, niesamodzielnych, upośledzonych oraz niepełnosprawnych podczas niemieckiej okupacji z lat 1939-1945. Drugą część projektu zrealizowano w dniach 9-15.09.2024 r w niemieckim Lüneburgu.
Edukacja historyczna jest niezwykle ważnym i koniecznym elementem budowania patriotyzmu wśród dzieci i młodzieży. Organizatorzy wyrażają nadzieję, iż przygotowany program stanowi dla uczniów okazję do wzajemnej integracji, pogłębienia wiedzy, a także lepszego zrozumienia między narodami; przyczyni się też do zwiększenia wrażliwości na obecną sytuację osób ze szczególnymi potrzebami, zmagających się z różnymi formami wykluczenia społecznego i politycznego.
- Błażejowska K., Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych, Wołowiec 2023 (tu obszerna bibliografia).
- Bonek T., Ludzie na mydło. Mit, w który uwierzyliśmy, Kraków 2023.
- Cieniuszek H., Zbrodnie hitlerowskie w Polsce, Warszawa 1971.
- Conroy M., Nazistowska eugenika. Prekursorzy, zastosowania, następstwa, Katowice 2021.
- Głuszek P., Laboratorium zagłady. Mroczny sekret klasztoru urszulanek, Kraków 2022.
- Gomolec L., Kubiak S., Terror hitlerowski w Wielkopolsce 1939-1945, Poznań 1962.
- Götz A., Obciążeni. „Eutanazja” w nazistowskich Niemczech, Wołowiec 2015.
- Grzybowski P. P., Śmiech życia i śmierci. Od osobistych historii po edukację do pamięci o okupacji, gettach i obozach koncentracyjnych, Bydgoszcz 2019.
- Ingrao Ch., Obietnica Wschodu. Nazistowskie nadzieje i ludobójstwo 1939-1943, Warszawa 2022.
- Jurkiewicz P., Fort VII. Niemiecki nazistowski obóz w Poznaniu. Przewodnik, Poznań 2015.
- Kamiński A. J., Hitlerowskie obozy koncentracyjne i ośrodki masowej zagłady w polityce imperializmu niemieckiego, Poznań 1964.
- Lamparska J., Lekarze do zabijania. Medyczna gwardia Hitlera, Kraków 2023.
- Lisiak I. T., Bezbronne ofiary. Losy dzieci polskich w czasie II wojny światowej 1939-1945, Warszawa 2021.
- Lukas R. C., Dziecięcy płacz. Holokaust dzieci żydowskich i polskich w latach 1939-1945, Poznań 2018.
- Molenda J., Zbrodnia w Kobierzynie. Nazistowska zagłada pacjentów szpitala psychiatrycznego, Poznań 2024.
- Montague P., Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, Wołowiec 2014.
- Nasierowski T., Zagłada osób z zaburzeniami psychicznymi w okupowanej Polsce. Początek ludobójstwa, Warszawa 2008.
- Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939-1945. Informator encyklopedyczny, pod red. Cz. Pilichowskiego Warszawa 1979.
- Olszewski M., Fort VII w Poznaniu, Poznań 1971.
- Olszewski M., Straty i martyrologia ludności polskiej w Poznaniu 1939-1945, Poznań 1973.
- Pacjenci i pracownicy szpitali psychiatrycznych w Polsce zamordowani przez okupanta hitlerowskiego i los tych szpitali w latach 1939-1945, pod red. Z. Jaroszewskiego, tom 1: Szpitale; tom 2: Imienne wykazy zamordowanych, Warszawa 1989.
- Serwański E., Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem 1941-1945, Poznań 1964.
- Sterkowicz S., Lekarze-mordercy spod znaku swastyki, Toruń 1999.
- Sterkowicz S., Nieludzka medycyna. Lekarze w służbie nazizmu, Warszawa 2007.
- Sterkowicz S., Zbrodnicze eksperymenty medyczne w obozach koncentracyjnych Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1981.
- Wieliński, B. T., Wojna lekarzy Hitlera, Warszawa 2021 (tu obszerna bibliografia obcojęzyczna).
- Zagłada chorych psychicznie w Polsce 1939-1945, pod red. Z. Jaroszewskiego, Warszawa 1993.
- Zagłada chorych psychicznie. Pamięć i historia, pod red. G. Herczyńskiej, D. M. Myszki, T. Nasierowskiego, Warszawa 2012.
- Akcja T4 w Wielkopolsce [wielkopolskasercempolski.pl].
- Encyklopedia Holocaustu: program „eutanazji” [encyclopedia.ushmm.org].
- Gut A., Eutanazja – ukryte ludobójstwo pacjentów szpitali psychiatrycznych w Kraju Warty i na Pomorzu w latach 1939-1945 [ipn.gov.pl].
- Karowicz-Bienias S. A., Zbrodnie nazistowskie popełnione na osobach niepełnosprawnych w świetle prawa międzynarodowego [przystanekhistoria.pl].
- Muzeum Martyrologii Wielkopolan – Fort VII: „…i ślad po nich zaginął”. Zagłada chorych psychicznie w komorze gazowej [www.wmn.poznan.pl].
- Przerwane milczenie. Zagłada osób chorych psychicznie w czasie II wojny światowej. Początek ludobójstwa [www.przerwane-milczenie.pl].
- V Wielkopolskie Forum Pamięci Narodowej: „Zagłada istnień (nie)wartych życia. Od Fortu VII w Poznaniu do Zamku Śmierci Hartheim” [edukacja.ipn.gov.pl].
Muzeum Armii Poznań oraz Centrum Kultury Zamek (3 września 2024 r.)
Obie grupy wraz z opiekunami i edukatorami odwiedziły poznańską Cytadelę: Park-Pomnik Pamięci Narodowej. W drodze do Muzeum Armii „Poznań” (oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości) uczniowie z Żarnowca i Kilonii zatrzymali się przy Pomniku Armii „Poznań” – ważnym dla regionu miejscu pamięci o uczestnikach bitwy nad Bzurą. Stała ekspozycja Muzeum Armii „Poznań” ułatwia zrozumienie genezy II wojny światowej oraz przebiegu tzw. kampanii wrześniowej 1939 r.
Tego samego dnia po południu, o związkach ideologii, polityki i architektury opowiedziały uczniom przewodniczki z Centrum Kultury ZAMEK w Poznaniu – dawnej siedziby Adolfa Hitlera i Arthura Greisera, a tym samym – ośrodka sprawowania władzy w Kraju Warty. Wspólnie zrealizowano warsztat nawiązujący do historii Zamku Cesarskiego; dotyczył on współczesnych funkcji (np. kulturalnych, rekreacyjnych) przestrzeni pierwotnie służących innym celom, obarczonych historią nazistowskiego terroru z okresu niemieckiej okupacji 1939-1945.
Dawny Szpital Psychiatryczny w Owińskach (4 września 2024 r.)
Dzięki zaangażowaniu Urzędu Gminy Czerwonak wizyta studyjna uczniów z Żarnowca i Kilonii w podpoznańskich Owińskach miała szczególny przebieg…
Obecny Właściciel dawnego Zakładu Psychiatrycznego zabezpieczył teren i umożliwił wejście pod opieką przydzielonego przewodnika; młodzież zwiedziła zabytkowy kompleks poszpitalnych budynków, gdzie podczas niemieckiej okupacji realizowano zbrodniczy plan T4 – pacjenci tego szpitala poddani zostali bezwzględnej eksterminacji jako jedni z pierwszych. Uczniów wprowadzono w tematykę ówczesnych standardów opieki nad osobami chorymi psychicznie. Odniesiono się także do polityki eugenicznej III Rzeszy. O historii Owińsk – również tej trudnej – opowiedzieli znakomici przewodnicy, Olga i Wojciech Matelscy z Fundacji Nasze Podwórko, posiłkując się mobilną grą projektową „Owińska – Na tropie dziejów”. Realizacji części warsztatowej i rekreacyjnej, obejmującej m.in. zwiedzanie Parku Orientacji Przestrzennej, podjęli się przedstawiciele Fundacji Nasze Podwórko oraz pracownicy i pracowniczki owińskiej filii Gminnej Biblioteki Publicznej im. Zofii Poznańskiej w Czerwonaku, GOK Sokół i Kąpieliska AKWEN przy wsparciu ZHP Czerwonak oraz Gminnego Przedsiębiorstwa Społecznego.
Wizytę koordynowała p. Dagmara Krakówka z Wydziału Promocji i Rozwoju Urzędu Gminy Czerwonak.
Porównaj: Polsko-niemiecka wizyta studyjna w Owińskach. Młodzież poznaje historię akcji T4 i buduje międzynarodowe relacje [czerwonak.pl].
Fort VII - Muzeum Martyrologii Wielkopolan oraz Jezioro Rusałka (5 września 2024 r.)
Nieustannie rozwijana i wzbogacana o kolejne elementy stała ekspozycja Muzeum Martyrologii Wielkopolan – Fort VII (oddział Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości) wywarła duże wrażenie na uczniach z Żarnowca i Kilonii. Zaprezentowane tu losy obywateli II RP – państwa wielu wyznań i narodowości – w tym historia eksterminacji osób chorych psychicznie i zniedołężniałych czy męczeństwo polskiego duchowieństwa, to jedynie elementy dramatycznej, niezwykle poruszającej i złożonej opowieść o martyrologii Wielkopolan z okresu niemieckiej okupacji z lat 1939-1945.
Część warsztatowa objęła wspólną refleksję nad współczesnymi miejscami pamięci w kontekście ich koegzystencji z naturą. Albowiem pamięć o ofiarach nazistowskich represji przechowują dziś „zielone sanktuaria” – podpoznańskie lasy, porośnięte mchami głazy złożone w miejscach, gdzie kiedyś pogrzebano ofiary, mostek nad Bogdanką z datą „1941” wykutą w jednym z przęseł, nagrobki, którymi wzmocniono brzegi sztucznego jeziora Rusałka… Na różne aspekty otaczającej nas przestrzeni, zwłaszcza na jej zmieniający się charakter, uwrażliwiła nas propagatorka urban sketchingu i edukatorka krajobrazu Justyna Wojnowska [Urban Sketchers Poland].
„…i ślad po nich zaginął”. Zagłada chorych psychicznie w komorze gazowej [www.wmn.poznan.pl].
Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem (6 września 2024 r.)
Pobyt uczniów w Muzeum byłego niemieckiego Obozu Zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem oraz w Lesie Rzuchowskim – miejscach pamięci i upowszechniania wiedzy o ofiarach Zagłady z obszaru Wartheland (Kraju Warty) – wypełnił kolejny dzień międzynarodowego projektu edukacyjnego.
Szacuje się, iż podczas II wojny światowej naziści rezydujący w Chełmnie nad Nerem pozbawili życia ok. ćwierć miliona ludzi, głównie Żydów oraz Romów i Sintich, ale też nieustaloną liczbę Polaków i Czechów – w tym dzieci! – oraz jeńców sowieckich. Machinę śmierci wprawiono w ruch dzięki wykorzystaniu metod sprawdzonych wcześniej w praktyce podczas eksterminacji chorych psychicznie i niepełnosprawnych w ramach Akcji T4. Za mord dokonany przede wszystkim na ludności cywilnej odpowiadały te same oddziały doświadczonych oprawców…
W części warsztatowej, posługując się materiałami audiowizualnymi, omówiono różne aspekty obozowej codzienności.
Nie ulega wątpliwości, iż Muzeum Kulmhof zajmuje istotne miejsce w międzynarodowej topografii pamięci o ofiarach niemieckiego terroru.
Centrum Szyfrów ENIGMA (7 września 2024 r.)
Ostatni warsztatowy dzień wizyty studyjnej w Poznaniu uczniowie z Żarnowca i Kilonii spędzili w Centrum Szyfrów ENIGMA, poznając mniej oczywiste oblicze II wojny światowej. Ta miejska instytucja kultury, za pośrednictwem multimedialnej, interaktywnej ekspozycji opowiada historię złamania szyfrów niemieckiej maszyny Enigma, co wydatnie wpłynęło na przebieg konfliktu. Upowszechniając informacje o sukcesie polskich kryptologów poprzez naukę i zabawę, Centrum Szyfrów Enigma uwrażliwia na współczesne zagrożenia w cyberprzestrzeni, powszechne w dobie gwałtownych przemian technologicznych…
Polską część zakończyła wspólna ewaluacja projektu.