Wiejski cmentarz ewangelicki położony przy ul. Wichrowej na pograniczu Ławicy i Krzyżownik. Wykorzystywany przez kolonistów niemieckich, osiedlających się na przełomie XIX i XX wieku w Ławicy, oraz na terenie sąsiednich założeń rezydencjalno-folwarcznych: Edwardowo (niem. Eduardsfelde) i Marcelin (niem. Marcellino) oraz folwarków: Sytkowo i Michałowo. Majątki te – w których większość w dziewiętnastym stuleciu stanowili polscy gospodarze – znajdowały się w granicach jeżyckiej parafii ewangelickiej św. Łukasza. Komisja Kolonizacyjna nie zdołała pozyskać tu gruntów, mimo zabiegów czynionych przez niemieckich właścicieli ziemskich.

Na rozwoju majątków skupionych opodal Ławicy, w zasadniczym stopniu zaważyły ograniczenia związane z objęciem ich rejonami fortecznymi pod koniec XIX w. oraz budowa lotniska wojskowego przed I wojną światową. We wsi Ławica, oprócz typowej zabudowy wiejskiej w rękach „żywiołu polskiego” – kuźni, karczmy, gospodarstw chłopskich i zagród chałupniczych – istniały dwa majątki. Od 2. poł. XIX w. zarządzali nimi Niemcy (Emil Herzog i Rudolf Dohne; na początku XX w. był to Max von Frankenberg, a po nim jego córka, Charlotta Pfaff). Pośród właścicieli pobliskiego Edwardowa na przełomie XIX i XX w. wymieniani są m.in. kolejno Richard Nöbl oraz Hermann Telitz, natomiast dobra marcelińskie w latach 80. XIX w. przeszły w ręce Franza Leonharda. Następnie folwark i dwór Marcelin objęła rodzina Krauze, która zarządzała majątkiem do końca II wojny światowej.

Kronika miejscowej szkoły symultannej (skupiającej dzieci różnych wyznań) utrwaliła nazwiska najmłodszych ewangelików i ich opiekunów: Carl Hensel wraz z córką Marią; Warlof Dohne i jego dzieci: Gertrud, Paul i Emma; Moritz Adenburg z Marcelina i jego dzieci: Alfred, Martha i Maria; Martin Müller z Marcelina i jego synowie: Martin i Johann. Spisy członków rady szkolnej wymieniają też: leśniczego, Josepha Schöffmanna; karczmarza, Gustawa Teppera; ogrodnika, Maxa Hassego oraz stróża fortu, Emila Wisejahna. W 1916 r. na obszarze szkolnym Ławica-Edwardowo-Marcelin nie zamieszkiwała ani jedna rodzina niemiecka, jednak do szkoły w Ławicy uczęszczało 5 dzieci wyznania ewangelickiego.

Według lokalnej opowieści, spisanej przez niemieckiego etnografa i folklorystę Ottona Knoopa, nim założono cmentarz, w okolicy istniała mogiła pruskich żołnierzy, zabitych w czasie powstania 1848 r. podczas potyczki pod Bukiem. Pośród ludu miejsce uchodziło za nawiedzone; o północy dochodził stamtąd odgłos werbli, maszerującego wojska oraz wydawanych przez oficerów komend… Trudno wszelako znaleźć uzasadnienie oraz źródłowe potwierdzenie dla informacji o zbiorowej mogile Prusaków. Użytkowano już wówczas cmentarz (staro)garnizonowy na stoku Cytadeli i to tam, we wspólnym grobie oznaczonym żeliwnym krzyżem, pochowano poległych pod Bukiem muszkieterów z 18. pułku piechoty. Mapy z 2. połowy XIX w. nie wskazują w tym miejscu krzyża przydrożnego czy grobów. Cmentarz oznaczano od końca XIX w.

Na zdjęciu wykonanym przez amerykańskiego satelitę szpiegowskiego w 1965 r. obszar cmentarza jest wyraźnie widoczny jako teren zielony; tak też był oznaczany na mapach jeszcze w latach 70. XX w. W warstwie naziemnej cmentarz został zapewne zlikwidowany podczas kolejnej przebudowy lotniska w latach 1971-1975.

W terenie brak widocznych naziemnych atrybutów cmentarza. Być może części nagrobków znajdują się pośród gruzu budowlanego, zalegającego na terenie pocmentarnej działki (pozostałość po pobliskim polu golfowym?).
W roku 2023, w ramach III edycji projektu, prowadzonego przez Wydział Kultury UMP i Cyfrowe Lapidarium Poznania, Rada Osiedla Krzyżowniki-Smochowice ufundowała tablicę historyczną Systemu Informacji Miejskiej, opisującą dawny cmentarz.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

Żandary

Kapliczki przydrożne na Ławicy w Poznaniu

Brama folwarku Edwardowo

• Osiedle Krzyżowniki-Smochowice w Poznaniu. Dawniej i obecnie; blog.
• G. Leonhard, Odgłosy werbli i wydawania komend o północy, czyli nieznana legenda z czasów Wiosny Ludów, [w:] „sąsiadka~czytaj”. Bezpłatne pismo Gminy Tarnowo Podgórne, nr 3 (336), marzec 2019, s. 28.
• M. Stasiak, Co wiemy o tajemniczej legendzie o pruskich żołnierzach w Przeźmierowie?, [w:] „sąsiadka~czytaj”. Bezpłatne pismo Gminy Tarnowo Podgórne”, nr 3 (359), marzec 2021, s. 18-19.