Ławica (niem. Lawica) | Edwardowo (niem. Eduardsfelde) | Marcelin (niem. Marcellino)
folwark Sytkowo | folwark Michałowo | Port Lotniczy Poznań-Ławica im. Henryka Wieniawskiego | Tor Poznań
żandary | kapliczki

Fragment kolejnego wydania niemieckiej mapy topograficznej [Messtischblatt, 3566 (alt. 1928) Sady] z roku 1890, unacześnionej w 1911 r. Kolorem zielonym wskazano cmentarz ewangelicki. "Khf" oznacza "cmentarz" (od niem. Kirchhof). Żółtymi okręgami oznaczono okoliczne świątki (krzyże i kapliczki); za: igrek.amzp.pl.

Wiejski cmentarz ewangelicki położony przy ul. Wichrowej na pograniczu Ławicy i Krzyżownik. Wykorzystywany przez kolonistów niemieckich, osiedlających się na przełomie XIX i XX wieku w Ławicy, oraz na terenie sąsiednich założeń rezydencjalno-folwarcznych: Edwardowo (niem. Eduardsfelde) i Marcelin (niem. Marcellino) oraz folwarków: Sytkowo i Michałowo. Majątki te – w których większość w dziewiętnastym stuleciu stanowili polscy gospodarze – znajdowały się w granicach jeżyckiej parafii ewangelickiej św. Łukasza. Komisja Kolonizacyjna nie zdołała pozyskać tu gruntów, mimo zabiegów czynionych przez niemieckich właścicieli ziemskich.

Na rozwoju majątków skupionych opodal Ławicy, w zasadniczym stopniu zaważyły ograniczenia związane z objęciem ich rejonami fortecznymi pod koniec XIX w. oraz budowa lotniska wojskowego przed I wojną światową. We wsi Ławica, oprócz typowej zabudowy wiejskiej w rękach „żywiołu polskiego” – kuźni, karczmy, gospodarstw chłopskich i zagród chałupniczych – istniały dwa majątki. Od 2. poł. XIX w. zarządzali nimi Niemcy (Emil Herzog i Rudolf Dohne; na początku XX w. był to Max von Frankenberg, a po nim jego córka, Charlotta Pfaff). Pośród właścicieli pobliskiego Edwardowa na przełomie XIX i XX w. wymieniani są m.in. kolejno Richard Nöbl oraz Hermann Telitz, natomiast dobra marcelińskie w latach 80. XIX w. przeszły w ręce Franza Leonharda. Następnie folwark i dwór Marcelin objęła rodzina Krauze, która zarządzała majątkiem do końca II wojny światowej.

Kronika miejscowej szkoły symultannej (skupiającej dzieci różnych wyznań) utrwaliła nazwiska najmłodszych ewangelików i ich opiekunów: Carl Hensel wraz z córką Marią; Warlof Dohne i jego dzieci: Gertrud, Paul i Emma; Moritz Adenburg z Marcelina i jego dzieci: Alfred, Martha i Maria; Martin Müller z Marcelina i jego synowie: Martin i Johann. Spisy członków rady szkolnej wymieniają też: leśniczego, Josepha Schöffmanna; karczmarza, Gustawa Teppera; ogrodnika, Maxa Hassego oraz stróża fortu, Emila Wisejahna. W 1916 r. na obszarze szkolnym Ławica-Edwardowo-Marcelin nie zamieszkiwała ani jedna rodzina niemiecka, jednak do szkoły w Ławicy uczęszczało 5 dzieci wyznania ewangelickiego.

Według lokalnej opowieści, spisanej przez niemieckiego etnografa i folklorystę Ottona Knoopa, nim założono cmentarz, w okolicy istniała mogiła pruskich żołnierzy, zabitych w czasie powstania 1848 r. podczas potyczki pod Bukiem. Pośród ludu miejsce uchodziło za nawiedzone; o północy dochodził stamtąd odgłos werbli, maszerującego wojska oraz wydawanych przez oficerów komend… Trudno wszelako znaleźć uzasadnienie oraz źródłowe potwierdzenie dla informacji o zbiorowej mogile Prusaków. Użytkowano już wówczas cmentarz (staro)garnizonowy na stoku Cytadeli i to tam, we wspólnym grobie oznaczonym żeliwnym krzyżem, pochowano poległych pod Bukiem muszkieterów z 18. pułku piechoty. Mapy z 2. połowy XIX w. nie wskazują w tym miejscu krzyża przydrożnego czy grobów. Cmentarz oznaczano od końca XIX w.

Na zdjęciu wykonanym przez amerykańskiego satelitę szpiegowskiego w 1965 r. obszar cmentarza jest wyraźnie widoczny jako teren zielony; tak też był oznaczany na mapach jeszcze w latach 70. XX w. W warstwie naziemnej cmentarz został zapewne zlikwidowany podczas kolejnej przebudowy lotniska w latach 1971-1975.

W terenie brak widocznych naziemnych atrybutów cmentarza. Być może części nagrobków znajdują się pośród gruzu budowlanego, zalegającego na terenie pocmentarnej działki (pozostałość po pobliskim polu golfowym?).
W roku 2023, w ramach III edycji projektu, prowadzonego przez Wydział Kultury UMP i Cyfrowe Lapidarium Poznania, Rada Osiedla Krzyżowniki-Smochowice ufundowała tablicę historyczną Systemu Informacji Miejskiej, opisującą dawny cmentarz.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

Żandary

Kapliczki przydrożne na Ławicy w Poznaniu

Brama folwarku Edwardowo

  1. „Kronika Miasta Poznania”, 2012, nr 2, Ławica i Wola.
  2. Goszczyńska J., Majątki wielkopolskie. Miasto Poznań, seria „Dawne budownictwo folwarczne”, t. VIII, Szreniawa 2004.
  3. Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
  4. Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
  5. Knoop O., Sagen und Erzählungen aus der Provinz Posen, Poznań 1893; dostęp: WBC.
  6. Nawrot E., Dzieje Kiekrza i okolicy, Poznań 2002.
  7. Wilkaniec A., Stan zachowania i trwałość historycznych układów przestrzennych dawnych wsi i majątków w strukturze Poznania, Poznań 2018.
  8. Witkowski R., Zarys monografii Ławicy, Poznań 2005.
Fragment niemieckiej fotomapy z lat 1939-1944 (Bildskizze, 3566 Sady). Cmentarz przy ul. Wichrowej oznaczony kolorem zielonym. Źródło: igrek.amzp.pl.
Fragment planu zachodnich dzielnic Poznania oraz Strzeszyna, Krzyżownik i Ławicy; 1946 r. Cmentarz oznaczony kolorem białym. Źródło: CYRYL_15_0_4_8_0001.
O północy, opodal mogiły pruskich żołnierzy, wybitych przez powstańców w 1848 r., słychać było bębny i komendy wydawane przez oficerów... O. Knoop, "Sagen und Erzählungen aus der Provinz Posen", Poznań 1893, s. 68-69. Dostęp: WBC.
Osobliwie pojmowana "niedzielna idylla" w folwarku Edwardowo... Źródło: "Aus dem Posener Lande...", 1911, Oktober, s. 495; dostęp: WBC.
Tablica Systemu Informacji Miejskiej z 2023 r., ufundowana przez Radę Osiedla Krzyżowniki-Smochowice.
error: Nie kopiuj, udostępnij! Masz pytania? Napisz do mnie: skrzypalik@e-lapidarium.pl
Scroll to Top
Skip to content