cmentarz przy ul. Krakowiaków i Górali
cmentarz przy ul. Poligonowej
Morasko (niem. Nordheim) | Las Moraski | Góra Moraska | rezerwat przyrody Meteoryt Morasko
parafia ewangelicko-unijna w Morasku | parafia rzymskokatolicka pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela w Morasku
dwór Korwin-Bieńkowskich (koniec XVIII w.) | rodzina Douchy | pałac rodziny von Treskow (2. poł. XIX w.)
Dwa wiejskie cmentarze ewangelickie: zachodni, położony przy ul. Krakowiaków i Górali oraz wschodni, znajdujący się przy ul. Poligonowej na Morasku w Poznaniu. Wykorzystywane przez kolonistów niemieckich, sprowadzonych na te tereny przez Królewską Komisję Osadniczą. Na przełomie XIX i XX w. obszar znajdował się w granicach poznańskiej parafii świętokrzyskiej (z kościołem przy Grobli na Starym Mieście). Po 1908 r. opiekę duchową oraz administrację przejęła nowo założona parafia ewangelicko-unijna w Morasku (od 1909 r. niem. Nordheim).
Wiosną 2022 r. zaniedbane dotąd cmentarze (na obu zachowały się relikty nagrobków oraz stare aleje) społeczną opieką objęli wolontariusze Cyfrowego Lapidarium Poznania przy współpracy z Radą Osiedla Morasko-Radojewo. Jednocześnie Geopoz dokonał pomiarów działek i lokalizacji zachowanych pochówków w celu włączenia danych do Systemu Informacji Przestrzennej.
Oprac. Paweł Skrzypalik
PORÓWNAJ:
Cmentarz przy ul. Krakowiaków i Górali (zachodni): BAZA EWIDENCJI GRUNTÓW ZGIKM GEOPOZ: działka nr 54/37/213/5. Właściciel: Miasto Poznań.
W opracowaniu: mpzp obszaru „Morasko – Radojewo – Umultowo” w rejonie ulicy Krakowiaków i Górali w Poznaniu.
Cmentarz przy ul. Poligonowej (wschodni): BAZA EWIDENCJI GRUNTÓW ZGIKM GEOPOZ: działka nr 54/10/35/1. Właściciel: Miasto Poznań.
W opracowaniu: mpzp „rejon ulicy Poligonowej” w Poznaniu.
RZYMSKOKATOLICKI CMENTARZ PARAFIALNY W MORASKU
MAUZOLEUM RODZINY DOUCHY W GLINNIE
- S. Janyszek, M. Szczepanik-Janyszek, Okolice Góry Moraskiej, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2002, nr 3, Wśród zwierząt i roślin, s. 219-241.
- Mikrosytuacje – Dźwięk Tygodnia/Sound of the Week: Opuszczony cmentarz ewangelicki przy ul. Krakowiaków i Górali na Morasku; autor: W. Mania, 26.04.2020 r.
- Impresja na temat Anny Böttcher (pochowanej na cmentarzu przy ul. Krakowiaków i Górali; przetrwała stela nagrobna)…
- Dwór scholastyka i pałac francuskiego cukiernika w Morasku. Wielkopolskie rezydencje.
- Morasko. Kościół pod wezwaniem Ścięcia św. Jana Chrzciciela i klasztor ss. Misjonarek.
- Spacer wśród kraterów czyli Morasko jesienią.
- Wielkopolskie Impresje. Morasko.
- Okolice Moraska; Lech Rugała, wktp.pttk.pl.
- Familienverband der Familie v. Treskow.
- Wieś Morasko i okolice; program z cyklu Mój Poznań, moja Wielkopolska.
- Glinno i Chojnica z lat 30. XX wieku na zdjęciach z albumu p. Viktorii Tuchołki.
- ebiedrusko.pl.
- Widziane z Biedruska. Podróż z Szeląga wzdłuż Warty na północ pod koniec XIX w. 3/3 (Glinno – Chojnica – Biedrusko), opracował Jan Marek Ka; ebiedrusko.pl z dnia 22.09.2016 r.
- „Kronika Miasta Poznania”, 2022, nr 2, Radojewo i Morasko.
- Goszczyńska J., Majątki wielkopolskie. Miasto Poznań, seria „Dawne budownictwo folwarczne”, t. VIII, Szreniawa 2004.
- Jakóbczyk W., Kolonizatorzy i hakatyści, Poznań 1989.
- Jakóbczyk W., Pruska Komisja Osadnicza 1886-1919, Poznań 1976.
- Kiec O., Historia protestantyzmu w Poznaniu od XVI do XXI wieku, Poznań 2015.
- Kiec O., Protestantyzm w Poznańskiem 1815-1918, Warszawa 2001.
- Kurzawa Z., Kusztelski A., Historyczne kościoły Poznania. Przewodnik, Poznań 2006.
- Libicki M., Libicki P., Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poznań 2005.
- Sobczak J., Kościoły Poznania, Poznań 2006.
- Staemmler J., Wspomnienia poznańskiego pastora, przekład i opracowanie O. Kiec, Poznań 2017.
- Szafran H., Miasto Poznań i okolica, Poznań 1959.
- Wilkaniec A., Stan zachowania i trwałość historycznych układów przestrzennych dawnych wsi i majątków w strukturze Poznania, Poznań 2018.
Na początku XX w. swoje majątki w Morasku i Umultowie sprzedali tamtejsi właściciele ziemscy – rodzina von Treskow. Nabyła je Komisja Kolonizacyjna, której własnością stały się również tzw. dobra rycerskie oraz chłopskie gospodarstwa w Suchym Lesie, Glinnie i Piątkowie. Do 1907 r. utworzono 160 gospodarstw rolnych, do których sprowadzono niemieckich osadników. Powzięto zamiar założenia nowej parafii w Morasku, sprawującej opiekę duchową nad protestantami zamieszkującymi okoliczne wsie i majątki. Przed I wojną światową zamieszkiwało je w sumie ponad 1300 ewangelików, w tym ponad 300 olędrów, których przodkowie osiedlili się tu jeszcze „w czasach polskich”, w 2. poł. XVIII w. Wraz z Niemcami osiadłymi tu w XIX wieku, należeli oni dotąd do poznańskiej, staromiejskiej parafii Świętego Krzyża. Wraz z wpływowymi rodzinami zamieszkującymi pobliskie majątki (Hoffmeyerowie ze Złotnik i Złotkowa, Hellingowie z Łagiewnik oraz von Treskowowie z Radojewa i Owińsk), sprzeciwiali się oni odłączeniu od parafii świętokrzyskiej. Pośród podnoszonych argumentów znalazły się i te sentymentalne, związane z długoletnią przynależnością do najstarszej poznańskiej parafii luterańskiej, i te pragmatyczne, związane przede wszystkim z trudnościami w podróży do słabo skomunikowanego wówczas Moraska.
Ostatecznie, po długich negocjacjach, podczas których uciekano się nawet do szantażu (właściciele ziemscy, czyli ważny element systemu podatkowego, grozili opuszczeniem Kościoła Ewangelicko-Unijnego), w październiku 1908 r. erygowano ewangelicką parafię w Morasku. Dwa lata wcześniej posługę duszpasterską począł tam pełnić wikariusz („kaznodzieja pomocniczy” przy parafii z Grobli) Paul Schlegel. Przygotowano dla niego wschodnie skrzydło dawnego pałacu von Treskowów (gdzie zamieszkał z żoną i trójką dzieci). Posługę – będącą niemałym wyzwaniem duchowym i fizycznym – pastor Schlegel pełnił do 1914 r., kiedy opuścił podpoznańskie Morasko, obejmując parafię w Brandenburgii.
Granice parafii w Morasku ustalono ostatecznie w 1911, po trwającej 3 lata wymianie korespondencji pomiędzy Ministerstwem Wyznań, Konsystorzem Królewskim oraz parafiami w Poznaniu, Morasku, Murowanej Goślinie i Rokietnicy. Nowa parafia na północnej rubieży Poznania objęła swym zasięgiem m.in.: Umultowo, Piątkowo, Suchy Las, Glinno i Łagiweniki oraz Radojewo. Nim w obręb wspólnoty moraskiej włączono cywilnych mieszkańców wsi w rejonie poligonu Biedrusko (niem. Truppenübungsplatz Warthelager), Złotniki i Złotkowo, na mocy kompromisu, weszły w skład parafii w Rokietnicy.
Do połowy dziewiętnastego stulecia charakter tutejszego krajobrazu określał późnobarokowy, polski dwór (wraz z okazałym ogrodem), wybudowany dla kanonika krakowskiego, Ignacego Korwin-Bieńkowskiego. W 1825 roku Morasko nabył weteran wojen napoleońskich, słynny poznański cukiernik przybyły znad Sekwany, François Douchy (zm. 1858; pochowany w mauzoleum rodzinnym w pobliskim Glinnie); tu, do końca XIX w. żyli jego potomkowie…
Pod koniec lat 70. XIX w. Morasko kupił Gustav Adolf Rudolf z owińskiej linii von Treskowów (1839-1909). Dobra na początku XX w. trafiły w ręce Komisji Kolonizacyjnej, jednak zanim von Treskow sprzedał Morasko, ufundował tu eklektyczny pałac, niejako „dobudowany” do starego polskiego dworu (późniejszej pastorówki) z końca XVIII w., tworząc tym samym wątpliwej urody założenie dworsko-pałacowe…
W Morasku funkcjonował też folwark z charakterystycznymi zabudowaniami inwentarskimi i mieszkalnymi: tzw. lamusem (II poł. XVIII w.), spichlerzem, oborami, stodołami, magazynem z gołębnikiem oraz domami pracowniczymi przy drodze do Poznania. Do dziś przetrwała zabytkowa aleja lipowa wzdłuż ul. Meteorytowej (pomnik przyrody). Szczątkowo zachował się park na przedpolu założenia pałacowo-dworskiego; w 2015 r., ze względu na zły stan, wycięto okazały dąb szypułkowy, „pamiętający” nie tylko von Treskowów, ale i Bieńkowskich herbu Ślepowron. Dwór i pałac przeszły na własność parafii ewangelickiej w Morasku. Urządzając wzorcową kolonię Nordheim w oparciu o rozparcelowany na początku XX w. majątek, zainicjowano budowę osiedla domów mieszkalnych (przy drodze do Nowej Wsi Górnej), poczty oraz ewangelickiej szkoły.
W czerwcu 1910 r. poświęcono kościół, którego budowę w całości sfinansowała Komisja Kolonizacyjna. Neobarokowa bryła budowli komponowała się z pobliskim kompleksem pałacowo-dworskim. Wnętrze świątyni rozplanowano zgodnie z najnowszymi trendami protestanckiej architektury sakralnej, zaproponowanymi na kongresie architektów i budowniczych w Dreźnie w 1906 r. Nowoczesna, osiowa kompozycja wnętrza zapewniała bezpośredni kontakt duchownego z uczestnikami nabożeństwa.
Przed I wojną światową wspólnota o wyraźnie wiejskim charakterze, liczyła nieco ponad 1350 osób. Jednak integrację moraskich ewangelików utrudniał rozległy obszar, jaki obejmowała parafia. Pośród kolonistów sprowadzonych przez Komisję Kolonizacyjną z głębi Rzeszy, zdarzały się przypadki odsprzedaży gospodarstw niemieckim reemigrantom przybyłym z Rosji czy Galicji. Powszechna pośród nich słaba znajomość języka niemieckiego (preferowali język polski) oraz brak pożądanych umiejętności gospodarskich, sabotowały intencje Królewskiej Komisji Osadniczej. Oczekiwań nie spełniali też mieszkańcy okolic poligonu, którzy woleli uczęszczać na polowe nabożeństwa do Biedruska oraz liczna grupa kolonistów z Schönherrnhausen (Piątkowo), rzekomo wybierająca udział w nabożeństwach w kościele garnizonowym w Poznaniu. Inne wartości reprezentowała grupa „zasiedziałych parafian” – będących w mniejszości, gospodarnych i zasadniczo pobożnych potomków olędrów oraz rodziny ziemian i osadnicy przybyli na te ziemie w XIX w.
W trudnym czasie Wielkiej Wojny i później, u progu polskiej niepodległości, opiekę duszpasterską nad protestantami w Morasku sprawował pastor Wilhelm Benade (do wyjazdu w 1923 r.). Ten sprawny kaznodzieja niewiele mógł zdziałać na rzecz umacniania pruskiej kultury i ewangelickiej tożsamości pośród mieszkańców Moraska. Tamtejsi ewangelicy przejawiali nikłą więź z Kościołem; uchodzili za jedną z najbardziej zsekularyzowanych wspólnot. W okresie międzywojennym wielu ewangelików opuściło Wielkopolskę; również moraska parafia ewangelicka straciła wiernych. Jednak niemieccy ziemianie i chłopi posiadający duże gospodarstwa, nadal starali się stanowić czynnik kulturotwórczy na obszarze północnej rubieży Poznania. W Morasku organizowano kursy doskonalenia rolniczego…
Po opuszczeniu wspólnoty przez pastora Benadego, opiekę duchową nad ok. 350 duszami sprawowały: nowomiejska parafia św. Pawła, następnie wildecka parafia św. Mateusza. Dopiero w 1937 r. do pastorówki w dawnym pałacu von Treskowów w Morasku wprowadził się Wilhelm Prenzler (1906-2002).
We wrześniu 1939 r. diakon Plenzler – w odróżnieniu od znakomitej większości swoich rodaków zamieszkujących okolice Poznania – uniknął „prewencyjnego” aresztowania przez polskie władze. Niespokojne dni spędził w dawnym majątku von Treskowów w Morasku. W tym czasie powstała notatka opisująca zestrzelenie niemieckiego bombowca nad poligonem oraz stosunek polskiej ludności do pilotów, którzy przeżyli skacząc na spadochronach. W oczach diakona szczególnie bulwersujące było zbezczeszczenie i ograbienie zwłok jednego z członków załogi samolotu…
2 września 1939 r. ppor. pil. Włodzimierz Gedymin – pilot-bohater, pochowany na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan – wystartował samotnie z lotniska polowego w Kobylepolu. Wcześniej tego dnia, lecąc myśliwcem P11c, zestrzelił nad Kórnikiem niemiecki bombowiec Dornier, wykonujący lot rozpoznawczy. Teraz miał przed sobą inną maszynę – bombowego Heinkla. Walkę powietrzną oglądało z ziemi wielu mieszkańców okolic poligonu Biedrusko. Niemiecka załoga musiała ratować się na spadochronach. Bombowiec spadł w okolicy Łagiewnik i Złotkowa.
Nie przeżył por. Woyna, dowódca Heinkla. Zginął też radiotelegrafista, któremu nie otworzył się spadochron. Bezpiecznie na ziemi wylądowali: plut. Hackl oraz cywilny meteorolog Prügel (okazało się, iż samolot należał do jednostki Wettererkundungsstaffel 1, zajmującej się rozpoznaniem pogody nad Polską). Obaj zostali schwytani przez okolicznych mieszkańców wracających z prac w polu. Lotnicy – jak eufemistycznie głoszą polskie wspomnienia – zostali wzięci za szpiegów, nieco „poturbowani”, następnie oddani w ręce polskiego wojska… Relacje niemieckich mieszkańców – w tym notatka diakona Prenzlera – opisujące wydarzenia rozgrywające się nad poligonem, przesądziły o losie 22 polskich mieszkańców Łagiewnik, Glinna, Glinienka, Moraska i Suchego Lasu. W wyniku represji 15 uznano winnymi; 7 skazano na długoletnie więzienie (przeżyła 1 osoba), ośmiu – rozstrzelano. Upamiętniający te wydarzenia pomnik znajduje się od 1968 r. na terenie poligonu Biedrusko.
PORÓWNAJ:
- Z. Szymankiewicz, Poznań we wrześniu 1939, Poznań 1985.
- S. Jakiel, Wrzesień zwiadowców 58 Pułku Piechoty Wlkp., Poznań 1989.
- Strzegł nieba nad Poznaniem; poznan.wyborcza.pl z dnia 31.08.2006.
Zeznania Hellmutha Meissnera, rolnika z Glinna, w sprawie zestrzelenia niemieckiego samolotu nad Biedruskiem dnia 2 września 1939 r.
Źródło: Bundesarchiv via www.dws.org.pl
Podczas bojów o Poznań w 1945 r. w pobliskim Umultowie działał radziecki punkt sanitarny, natomiaAst w budynku dworskim w Morasku funkcjonował szpital polowy (założony przez 88. Samodzielny Batalion Medyczno-Sanitarny; pozostał w Morasku do zakończenia walk). Podczas powojennej akcji komasacji grobów, z terenów na północ od Poznania, m.in. Radojewa, Umultowa, Naramowic ekshumowano wielu padłych w bojach czerwonoarmistów.
W 1945 r. opuszczony przez ewangelików kościół zajęli rzymskokatoliccy wierni parafii pw. Ścięcia św. Jana Chrzciciela. Ich wiekową świątynię w Chojnicy na terenie poligonu Biedrusko, spotkał los podobny do losu okolicznych wsi. Do dziś przetrwała ruina starego kościoła i cmentarz. Natomiast stary dwór Ignacego Korwin-Bieńkowskiego stanowi obecnie własność Sióstr Misjonarek Chrystusa Króla.
Obszar zespołu pałacowo-dworsko-folwarcznego dawnego Moraska ulega obecnie degradacji za sprawą chaotycznie prowadzonej, nowoczesnej zabudowy mieszkaniowej. Z dawnego parku o szacowanej powierzchni ok. 4 ha, zostało ok. 0,5 ha. Nowy budynek – siedziba ss. Misjonarek w sąsiedztwie zaniedbanego pałacu i odrestaurowanego dworu, całkowicie zaburzył harmonijną dotąd perspektywę, dominując nad krajobrazem.
Dla obszaru Morasko – Radojewo – Umultowo przygotowywany jest obecnie projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, obejmujący cmentarz ewangelicki przy ul. Krakowiaków i Górali. Z inicjatywy Stowarzyszenia Kulturalnego im. Wojciecha Bogusławskiego opodal cmentarza przebiegać będzie turystyczna trasa pieszo-rowerowa.
PORÓWNAJ:
- M. Krzyżaniak, Obraz bitwy o Poznań (1945) w świetle dokumentów i materiałów niemieckich [rozprawa doktorska], Poznań 2014; dostęp: repozytorium.amu.edu.pl.
- A. Pleskaczyński, Armia Czerwona w walkach o Poznań w styczniu i lutym 1945 roku. Analiza bezpowrotnych strat osobowych, Warszawa-Poznań 2016; dostęp: WBC.
- A. Zydroń, R. Kaczmarek, P. Szczepański, A. Zbierska, Analiza dokumentacji planistycznej oraz jej wpływu na zmiany funkcjonalno-przestrzenne wybranego fragmentu miasta Poznania w latach 1975-2008, [w:] „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania”, 2014, nr 37, t. 3, s. 325-336; dostęp: www.researchgate.net.
- D. Dymek, L. Bednorz, Koegzystencja z miastem zagrożeniem dla tożsamości wsi podmiejskich na przykładzie dawnej wsi Morasko koło Poznania, [w:] „Badania Fizjograficzne”, R. VII, Seria A, Geografia Fizyczna (A67), s. 31-42; dostęp: repozytorium.amu.edu.pl.
- M. T. Walerza, M. Krzyżaniak, D. Świerk, P. Urbański, Zmiany własnościowe i parcelacja działek jako przyczynek do degradacji substancji zabytkowej na przykładzie zespołu dworsko-pałacowego w Morasku, [w:] „Czasopismo Techniczne”. Architektura, 5-A/2015, s. 305-315.
- A. Wilkaniec, Stan zachowania i trwałość historycznych układów przestrzennych dawnych wsi i majątków w strukturze Poznania, Poznań 2018.
Cmentarz ewangelicki przy ul. Krakowiaków i Górali; Morasko
Zachowane, czytelne nagrobki:
- Anna Böttcher z d. Moritz; ur. 08.11. 1891, zm. 21.10.1919 (mąż Walter, gospodarz z Moraska; por. e-kartoteka.net.).
Cmentarz ewangelicki przy ul. Poligonowej; Morasko
Zachowane, czytelne nagrobki:
- Marta Wesołowska z d. Quiram; ur. 04.04.1894, zm. 30.06.1946 (!)
- Philipp Geringer; ur. 22.08.1864 (1869?), zm. 28.06.1934.
- Marie Geringer (z d. Kuntz?); ur. 10.02.1869, zm. 27.06.1938 (córka Filipa i Marii: Marianna, służąca z Moraska, ur. w 1907 r.; katoliczka?; por. e-kartoteka.net).
- Johann Dietrich Trimpe; ur. 04.10.1871, zm. 18.03.1907.
- Susanna Aleth z d. Kurz; ur. 28.05.1871, zm. 26.09.1937 (mąż Krzysztof Aleth; syn Otto, posłaniec z Moraska, ur. w 1908 r.; katolik?; por. e-kartoteka.net).
- Marie Bertha Mundt z d. Nitschke; ur. 31.05.1861, zm. 07.09.1934 (mąż Friedrich Wilhelm Mundt, ślub w 1896 r.).