Zabytkowa nekropolia przy ul. Samotnej na styku Dębca i Świerczewa, dawniej zwana „cmentarzem pod Luboniem” lub „cmentarzem za Dębcem”, to w rzeczywistości dwa połączone przestrzennie cmentarze parafialne: starszy, w okresie międzywojennym użytkowany przez parafię pw. Świętej Trójcy z poznańskiego Dębca, oraz młodszy, założony dla parafii pw. Zmartwychwstania Pańskiego z poznańskiej Wildy. 

Południową, mniejszą część nekropolii położonej pomiędzy torami linii kolejowej Poznań-Leszno-Wrocław a meandrującą dawniej pośród pól i nieużytków Górczynką, zajmuje cmentarz Świętej Trójcy (CŚT). Został poświęcony w sierpniu 1924 r., jako miejsce wiecznego spoczynku mieszkańców Dębca. Dotąd korzystali oni z cmentarza parafii pw. św. Floriana w Wirach. Ambicji dynamicznie rozwijającej się podpoznańskiej gminy nie zaspokajała niewielka kaplica pw. Najświętszego Serca Jezusowego (z 1923 r.; rozebrana podczas okupacji niemieckiej), administrowana przez wikariusza z Wirów. Po włączeniu Dębca w granice Poznania rozwiązaniem o znaczeniu nie tylko praktycznym dla tamtejszej społeczności, ale i kwestią prestiżu stało się erygowanie własnej parafii. Tę wydzielono z parafii w Wirach dopiero w czerwcu 1928 r. Jednocześnie na użytkowanym już od kilku lat cmentarzu ufundowano kostnicę (została rozebrana w latach II wojny światowej). Budowę kościoła pw. Świętej Trójcy rozpoczęto w 1936 r.

Na północ od ulicy Samotnej rozciągał się cmentarz Zmartwychwstania Pańskiego (CZP) – „cmentarz wildecki” czy też „cmentarz zmartwychwstańców”, jak mówiono. Powstał dopiero kilka lat po erygowaniu parafii i budowie świątyni, której gospodarzem pozostaje do dziś zakon zmartwychwstańców. Mieszkańcy Wildy wcześniej byli parafianami Bożego Ciała, a swoich zmarłych grzebali na cmentarzu przy ul. Bluszczowej (a po roku 1924 również na CŚT). Cmentarz wildecki poświęcono ponad rok po pierwszym pochówku – we wrześniu 1932 r. Dla wygody parafian rok później wybudowano i na tym cmentarzu kostnicę (w okresie powojennym służyła jako kaplica dla wiernych ze Świerczewa).

W pierwszych dniach września 1939 r. przy Samotnej pochowano ofiary niemieckich bombardowań Poznania, a później także więźniów hitlerowskich obozów. Cmentarze funkcjonowały do lata 1941 roku, kiedy Niemcy zdecydowali o zamknięciu dla pochówków większości cmentarzy parafialnych w okupowanym Poznaniu. Niemniej, liczba grobów podwoiła się w latach 1941-1942, kiedy rękoma żydowskich więźniów z podobozu Nebenlager Martin-Friedhof przeprowadzono częściową likwidację cmentarzy nowoparafialnych przy ul. Bukowskiej (istniejących od końca XIX wieku na terenie obecnych MTP). Zwyczajowo panujący w takich sytuacjach chaos skutkował nieładem podczas powtórnych pochówków. Z zachowanej dokumentacji z tego okresu wynika, iż w jednym grobie może znajdować się kilka trumien (a w jednej trumnie – więcej niż jeden zmarły). Starano się jednak odwzorować pierwotny układ grobów, czego dowodzą czytelne na ogół do dziś numerowane tabliczki przy mogiłach.

Kilka cywilnych pogrzebów odbyło się przy Samotnej tuż po walkach o Poznań w 1945 r.; od tego czasu cmentarz pozostaje nieczynny dla pochówków. Z powojennych relacji naocznych świadków wynika, iż na jego terenie istnieć może zbiorowa mogiła żołnierzy niemieckich. Ich zwłoki Rosjanie wyrzucili z pociągu na wysokości nekropolii wiosną 1945 r. Dotąd nie zdołano tego potwierdzić, mimo badań terenowych. Po wywłaszczeniu dotychczasowych właścicieli przez państwo w 1954 r., wielokrotnie stanowiono o likwidacji cmentarza (np. w 1973 r.) i wykorzystaniu terenu pod inwestycje kolejowe, jednak zamiaru tego nigdy nie zrealizowano.

Proces degradacji nekropolii przyspieszył w połowie lat 90. XX w. Rozebrano wówczas dawną kostnicę zmartwychwstańców, po tym jak przestała ona pełnić funkcję samodzielnego Ośrodka Duszpasterskiego pw. Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła dla poznańskiego Świerczewa. Cmentarz stał się miejscem libacji, a kradzieże metalowych oraz kamiennych elementów nagrobków spowodowały, iż bezpowrotnie utracił on walor skansenu międzywojennej sztuki sepulkralnej. Najcenniejsze nagrobki przeniesiono w 2003 r. do lapidarium pod murem na Cmentarzu Zasłużonych Wielkopolan. 

Cmentarz przy ul. Samotnej od 2006 r. wpisany jest do rejestru zabytków nieruchomych. Obiekt przekazano na własność parafii pw. Zmartwychwstania Pańskiego (cmentarze scalono; traktowane są obecnie jako jedna nekropolia, objęta ochroną konserwatorską). W 2019 roku zdecydowano się na przeprowadzenie ekshumacji ofiar II wojny światowej, pochowanych przy Samotnej. Szczątki trafiły do wspólnego grobu w Kwaterze Ofiar Bombardowań 1939 r. na Miłostowie.

Wraz z objęciem parafii zmartwychwstańców przez nowego proboszcza w 2021 r., strona społeczna zwróciła się do Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu z prośbą o przeprowadzenie kontroli zabytkowego cmentarza. W związku ze złym stanem obiektu powstały zalecenia konserwatorskie, do których realizacji zobowiązany został właściciel cmentarza, czyli parafia. Zbiegły się one w czasie z uchwaleniem miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, obejmującego nekropolię i jej otoczenie. Plan przewiduje możliwość wznowienia pochówków po spełnieniu określonych warunków szczegółowych, regulowanych odrębnymi przepisami (droga dojazdowa, ogrodzenie, normy sanitarne). 
Stanowisko Miejskiego Konserwatora Zabytków, a pośrednio także postawa strony społecznej, wymogły na parafii działania na rzecz ochrony cmentarza, jednak nie wszystkie ich rezultaty są zadowalające – wycięto kilka starych drzew (bez pozwoleń), rozkopano miejsce składowania odpadów (wywożąc elementy starych nagrobków), usunięto krzewy (które później, po ich uschnięciu, podpalono). Odtworzono krzyż, jednak ostateczny efekt wzbudza uzasadnione kontrowersje estetyczne, wykonawcy postąpili bowiem brew obowiązującym doktrynom konserwatorskim, rezygnując z rekonstrukcji na rzecz nieokreślonego wytworu budowlanego, wykorzystującego oryginalny cokół. Jest to widoczny skutego tego, iż za utrzymanie zabytkowego cmentarza odpowiadają osoby niewykwalifikowane, a wszelkie prace wykonywane są obecnie „metodami gospodarskimi” – parafia od dekad podnosi argument braku środków na utrzymanie nekropolii. Bierna od lat postawa Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu w tej sprawie również budzi zastrzeżenia strony społecznej!

Najprawdopodobniej przy Samotnej, w nieoznaczonych mogiłach spoczywają (przynajmniej) dwaj weterani powstania styczniowego 1863-1864: Ignacy Andrzejewski oraz Łukasz Winnicki; ich szczątki przeniesiono podczas okupacji niemieckiej z cmentarzy nowoparafialnych przy ul. Bukowskiej.

Przez wiele lat cmentarzem opiekowała się pani Jadwiga Sadowska-Nyga, wdowa po pracowniku „zieleni miejskiej”, mieszkająca w domu pośród grobów. Po jej śmierci w 2011 roku  (w wieku 95 lat) budynek rozszabrowano; później spłonął. Należy podkreślić, iż społeczna ocena działalności pani Sadowskiej nie jest jednoznacznie pozytywna – mogła ona wydatnie przyczynić się do degradacji nekropolii.

W oparciu o dostępne archiwalia historię obu cmentarzy opisał Maciej Czarnecki w monografii pt. „Dzieje nekropolii przy ulicy Samotnej w Poznaniu”. Natomiast obszerny artykuł Hanny Hałas (Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu) pt. „Dębieckie cmentarze”, zamieszczony w „Kronice Miasta Poznania”, nr 1/2004, doskonale opisuje architektoniczne i artystyczne walory nieczynnej nekropolii.

O cmentarzu przy ulicy Samotnej w Poznaniu pisano również na forum oraz na stronie Wielkopolskiego Towarzystwa Genealogicznego Gniazdo, gdzie znaleźć można częściowy spis pochowanych w opracowaniu Janiny Król.

Oprac. Paweł Skrzypalik

PORÓWNAJ:

Własnym cmentarzem dysponuje również parafia księży zmartwychwstańców pw. Imienia Maryi na poznańskich Smochowicach.

CMENTARZ BOŻEGO CIAŁA przy ul. Bluszczowej, Wilda/Dębiec.

CMENTARZ EWANGELICKI św. Mateusza przy ul. Traugutta, Wilda

• Tygodnik Parafjalny Kościoła Św. Trójcy Poznań-Dębiec. Dostęp: Polona.
• Tygodnik Parafjalny Parafji św. Trójcy Poznań-Dębiec. Dostęp: Polona.
• Tygodnik Parafjalny Kościoła Zmartwychwstania Pańskiego. Dostęp: Polona.
• H. Hałas, Dębieckie cmentarze, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2004, nr 1, Dębiec, s. 143-181.
• J. Mulczyński, Historia parafii i kościoła Św. Trójcy, [w:] „Kronika Miasta Poznania”, 2004, nr 1, Dębiec, s. 105-137.
• M. Czarnecki, Przyczynek do historii grobu H. Cegielskiego, [w:] „Przegląd Wielkopolski”, 2014, nr 3, s. 24-34. Dostęp: www.academia.edu.
• A. S. Kaczmarek, Ekshumacja grobów wojennych z cmentarza przy ul. Samotnej w Poznaniu; dostęp: poznan.ipn.gov.pl.
• O cmentarzu na portalu osiedlowym: https://swierczewo.poznan.pl/tag/cmentarz-przy-ul-samotnej/ 
• Samotny cmentarz na Samotnej; radiopoznan.fm z dnia 31.10.2011 r.
• A. Rozwadowska, Konflikt wokół cmentarza przy Samotnej; gloswielkopolski.pl z dnia 23.02.2012 r.
• Opuszczony cmentarz przy Samotnej; codziennypoznan.pl z dnia 03.11.2012 r.
• Cmentarz na Samotnej w opłakanym stanie; www.miastopoznaj.pl z dnia 05.01.2017 r.
• Samotny cmentarz przy Samotnej; tenpoznan.pl z dnia 02.11.2018 r.
• Poznaniacy odwiedzają zaniedbany cmentarz przy Samotnej; radiopoznan.fm z dnia 02.11.2018 r.
• Cmentarz przy Samotnej. Najbardziej zapomniany cmentarz Poznania; tenpoznan.pl z dnia 01.11.2019 r.
• Nowy proboszcz chce przywrócić do życia najbardziej zapomniany poznański cmentarz; radiopoznan.fm z dnia 10.06.2021 r.
• Zapomniany cmentarz na Samotnej w Poznaniu (2021); naprzekordniom.wordpress.com.
• Świerczewo; Z rodziną przez Wielkopolskę. 
• Fest Fyrtel – Wilda.
• Zoom Wilda – społeczne archiwum Wildy.